أربعینات

65- وَ أربَعَةٌ لا یَطمَعُ فِیها عاقِلٌ: غَلَبَةُ القَضاءِ، وَ نَصِیحَةُ الأعداءِ، وَ تَغیِیرُ⁽¹⁾الخَلقِ، وَ رِضَى الخَلقِ .

چهار چیز است که هیچ عاقلى در آن طمع نمى‏کند: غلبه نمودن بر قضاء،
خیرخواهى و نصیحت دشمنان، تغییر خلق، و خوشنودى خلق.

66- وَ أربَعَةٌ لا یَخلُو مِنها جاهِلٌ: قَولٌ بِلا مَعنى، وَ فِعلٌ بِلا جَدوى، وَ خُصُومَةٌ بِلا
طائِلٍ، وَ مُناظَرَةٌ بِلا حاصِلٍ .

و چهار چیز است که هیچ جاهلى از آن عارى نمى‏باشد: سخن بى معنى،
کار بى فایده، نزاع بى ثمر، و مناظره بى حاصل.

67- وَ أربَعَةٌ لا رَدَّ لَها: القَولُ الَمحکِیُّ، وَ السَّهمُ المَرمِیُّ، وَ القَدَرُ الجارِیُ، وَ الزَّمَنُ
الماضِیُ.

چهار چیز است که قابل برگشت نیست: کلام گفته شده، تیر رها شده،
تقدیر جارى شده، و زمان گذشته.

68- وَ أربَعَةٌ تُوَلِّدُ الَمحَبَّةَ: حُسنُ البِشْرِ، وَ بَذلُ البِرِّ، وَ قَصدُ الوِفاقِ، وَ تَرکُ النِّفاقِ .

چهار چیز موجب محبّت مى‏شود: خوشروئى، بذل و احسان، موافقت و
همراهى، و ترک نفاق.

69- وَ أربَعَةٌ مِن عَلاماتِ الکَرَمِ: بَذلُ النَّدى، وَ کَفُّ الأذى، وَ تَعجِیلُ المَثُوبَةِ، وَ
تَأخِیرُ العُقُوبَةِ⁽²⁾.

چهار چیز از علامات کرم و بزرگى است: بخشش و عطا، بازداشتن اذیّت، تعجیل در پاداش خوب دادن، تأخیر در عقوبت کردن.

70- وَ أربَعَةٌ مِن عَلاماتِ اللُّؤمِ: إفشاءُ السِّرِّ، وَ اعتِقادُ الغَدْرِ⁽³⁾، وَ غیبَةُ الأحرارِ، وَ أذِیَّةُ الجارِ .

---

(1) فی «ق»: تعییر بالعین المهملة.

(2) الاثنى عشریة: 174.

(3) فی «ق»: العذر. و فی «ش»: اعتضاد الغدر.

(120) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

چهار چیز از علامات ناکسى است: فاش نمودن سر، تصمیم به غدر و
مکر، غیبت کردن آزاد مردان، اذیّت کردن همسایگان.

71- وَ أربَعَةٌ مِن عَلاماتِ الإیمانِ: حُسنُ العَفافِ، وَ الرِّضا بِالکَفافِ، وَ حِفظُ
اللِّسانِ، وَ اعتِقادُ الإحسانِ .

چهار چیز از علامات ایمان است: عفّت ورزیدن از حرام، راضى بودن به
کفاف، نگاه داشتن زبان، و تصمیم بر احسان.

72- وَ أربَعَةٌ مِن عَلاماتِ النِّفاقِ: قِلَّةُ الدِّیانَةِ، وَ کَثرَةُ الخِیانَةِ، وَ غَشُّ الصَّدِیقِ، وَ
نَقضُ المَواثِیقِ⁽¹⁾.

و چهار چیز از علامات نفاق است: کمى دیانت، بسیارى خیانت، خیانت
به دوستان، و شکستن عهد و پیمان.

73- وَ أربَعَةٌ تَدُلُّ عَلى صِحَّةِ الرَّأیِ، طُولُ الفِکرِ، وَ حِفظُ السِّرِّ، وَ فَرطُ الاجتِهادِ، وَ تَرکُ الاستِبدادِ.

چهار چیز دلالت بر صحّت رأى و اندیشه مى‏کند: فکر طولانى، حفظ راز،
سعى و کوشش بسیار، و ترک اسبداد به رأى.

---

(1) إلى هنا ینتهی باب الأربعة فی «م» و «ع» و «ش». و لکن فی «م» و «ش» زیادة هذا الحدیث:

وَ قالَ النَّبِیُ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم: ما مِن یَومٍ یَمضِی عَنّا إلاّ وَ یَضحَکُ أربَعٌ عَلى أربَعٍ،

قِیلَ: وَ ما هُنَّ یا رَسُولَ اللّه‏ِ؟ قالَ:

یَضحَکُ الأجَلُ عَلَى الأمَلِ،

وَ القَضاءُ عَلَى القَدَرِ،

وَ التَّقدِیرُ عَلَى التَّدبِیرِ،

وَ القِسمُ عَلَى الحِرصِ.

رسول خدا صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم فرمود: هیچ روزى بر ما نمى ‏گذرد مگر آنکه چهار چیز
بر چهار چیز مى ‏خندد، گفتند: اى رسول خدا آنها کدام است؟ فرمود:
مى ‏خندد اجل بر آرزو، قضا بر قدر، تقدیرِ الهى بر تدبیرِ بشر، و قسمت بر حرص.

باب ذکر ما جاء فی أربعة··· (121)

---

74- وَ أربَعَةٌ تَدُلُّ عَلَى الجَهلِ: صُحبَةُ الجَهُولِ، وَ کَثرَةُ الفُضُولِ، وَ طاعَةُ الهَوى، وَ
مُشاوَرَةُ الحَمقى .

چهار چیز دلالت بر جهل و نادانى مى‏کند: مصاحبت با نادان، زیاد
فضولى و دخالت بیجا کردن، پیروى از هواى نفس، و مشورت با احمق و
سست رأى نمودن.

75- وَ أربَعَةٌ تَدُلُّ عَلَى الإقبالِ: حُسنُ الاختِبارِ، وَ فَضلُ الاستِقدارِ، وَ جَمعُ الآلَةِ، وَ
جَمِیلُ الإبانَةِ⁽¹⁾.

چهار چیز دلالت مى‏ کند بر اقبال و روى نمودن: خوب آزمودن، زیادى توفیق، جمع‏ آورى اسباب، خوب روشن و واضح نمودن.

76- وَ أربَعَةٌ تَدُلُّ عَلَى الإدبارِ: سُوءُ التَّدبِیرِ، وَ کَثرَةُ التَّبذِیرِ، وَ قِلَّةُ الاعتِبارِ، وَ کَثرَةُ
الاغتِرارِ⁽²⁾.

و چهار چیز دلالت مى‏ کند بر ادبار و پشت کردن: سوء مدیریّت، اسراف زیاد، کم عبرت گرفتن، بسیار فریب خوردن، یا عذر آوردن.

77- وَ أربَعَةٌ تَدُلُّ عَلَى العَقلِ: حُبُّ العِلمِ، وَ حُسنُ الحِلمِ، وَ صِحَّةُ الجَوابِ، وَ کَثرَةُ
الصَّوابِ.

چهار چیز دلالت مى‏کند بر عقل و خرد: حبّ علم و دانش، حسن حلم و
بردبارى، جواب صحیح دادن، کثرت و غلبه درست‏ها.

78- وَ أربَعَةٌ یُستَدَلُّ بِها عَلَى الدَّهاءِ: تَجَرُّعُ الغُصَصِ، وَ انتِهازُ الفُرَصِ، وَ استِمدادُ
الآراءِ، وَ مُداهَنَةُ الأعداءِ .

چهار چیز است که استدلال مى ‏شود به آنها بر زیرکى و هوشیارى: صبر و
جرعه جرعه نوشیدن غصّه ‏ها، مغتنم شمردن فرصتها، یارى جستن به آراء و نظرات، و فریب دادن دشمنان.

---

(1) فی «ق»: الإنابة.

(2) فی «ق»: الاعتذار.

(122) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

79- وَ أربَعَةٌ یُستَدَلُّ بِها عَلَى البَلَه⁽¹⁾: الجَهلُ بِالأعادِی، وَ الأمنُ لِلعَوادِی، وَ الجَفوَةُ
لِلإخوانِ، وَ الجُرأَةُ عَلَى السُّلطانِ .

و چهار چیز است که استدلال مى‏شود به آنها بر سستى رأى و خرد:
نشناختن دشمنان، ایمن بودن از حوادث و مشکلات، خشونت و
بدرفتارى با دوستان، و جرأت بر سلطان.

80- وَ أربَعَةٌ تُوصِلُکَ إلى أربَعَةٍ: الصَّبرُ إلَى الَمحبُوبِ، وَ الجِدُّ إلَى المَطلُوبِ، وَ الزُّهدُ
إلَى التُّقى، وَ القَناعَةُ إلَى الغِنى .

چهار چیز مى‏رساند تو را به چهار چیز: صبر به محبوب، سعى و تلاش به
مطلوب، زهد به تقوى، و قناعت به غنا و بى نیازى.

81- وَ أربَعَةٌ تَحفَظُکَ مِن أربَعَةٍ: العِفَّةُ عَنِ الحَرامِ، وَ المَعرِفَةُ مِنَ الآثامِ، وَ المُرُوَّةُ مِنَ
الغَدرِ، و الدِّیانة من الشَرِّ .

چهار چیز حفظ مى‏کند تو را از چهار چیز: عفّت از حرام، معرفت و
شناخت از گناهان، مروّت و مردانگى از بى‏وفایى و پیمان شکنى، و
دیندارى از شرّ.

82- وَ أربَعَةٌ تُضَمُّ بِأربَعَةٍ: العِلمُ بِالنُّهى⁽²⁾، وَ الدِّینُ بِالتُّقى، وَ العَمَلُ بِالنِّیَّةِ، وَ
الشَّرَفُ بِالحُرِّیَّةِ .

چهار چیز ضمیمه مى‏شود به چهار چیز: علم به عقل، دین به تقوى، عمل
به نیّت، و شرف به آزادگى.

83- وَ أربَعَةٌ لا تُستَغنى عَن أربَعَةٍ: الرَّعِیَّةُ عَنِ السّادَةِ، وَ الجَیشُ عَنِ القادَةِ، وَ
الرَّأیُ عَنِ الاستِشارَةِ، وَ العَزمُ عَنِ الاستِخارَةِ .

---

(1) البَلَه: ضعف العقل و عجز الرأی، و هو ضدّ الدَّهاء.

(2) النُّهى: العقل، یکون واحدا و جمعا، و قیل: النهى جمع النُّهیة بمعنى العقل.

باب ذکر ما جاء فی أربعة··· (123)

---

چهار چیز بى‏ نیاز از چهار چیز نمى‏ باشد: رعیّت از فرمانروایان و مهتران،
لشکر از فرماندهان، رأى و نظر از مشورت، عزم و اراده قوى از استخاره.

(124) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

باب
ذکر ما جاء فی خمسة

1- رُوِیَ عَن سَیِّدِنا رَسُولِ اللّه‏ِ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم فِی قَولِ اللّه‏ِ تَعالى: «وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الغَیْبِ لا یَعْلَمُها إلاّ هُوَ»⁽¹⁾ إنَّ مَفاتِحَ الغَیبِ خَمسَةٌ وَ هِیَ:

1- أنَّهُ لا یَعلَمُ مَتى یَأتِی المَطَرُ إلاَّ اللّه‏ُ تَعالى،

2- وَ لا یَعلَمُ ما تَغِیضُ الأرحامُ إلاَّ اللّه‏ُ تَعالى،

3- وَ لا یَعلَمُ ما تَکسِبُ الأنفُسُ غَدا إلاَّ اللّه‏ُ عَزَّوَجَلَّ،

4- وَ لا تَعلَمُ نَفسٌ بِأیِّ أرضٍ تَمُوتُ إلاَّ اللّه‏ُ تَعالى،

5- وَ لا یَعلَمُ مَتى تَقُومُ السّاعَةُ إلاَّ اللّه‏ُ تَعالى⁽²⁾.

از سرور ما رسول خدا صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم روایت شده که فرمود: در آیه شریفه: «نزد
اوست کلیدهاى خزانه غیب و کسى بر آن مطّلع نیست» آن پنج چیز است:
اوّل آنکه کسى نمى‏ داند در چه زمان باران مى ‏بارد مگر خدا،

دوم کسى نمى‏ داند آنچه را کم مى‏ کند رحم از مدّت معلوم یا زیاد مى ‏کند، و یا جنین
سقط مى‏ شود یا نه مگر خدا،

سوّم آنکه هیچ کس نمى‏ داند چه کسب مى‏ کند فردا مگر خدا،

---

(1) الأنعام(6): 59.

(2) الخصال: باب الخمسة ح 49. و فی الاثنى عشریة: 137.

(125)

---

چهارم آنکه هیچ کس نمى ‏داند در کجا مى‏ میرد مگر خدا،

پنجم آنکه هیچ کس نمى‏ داند چه وقت قیامت برپا مى‏ شود مگر خدا.

2- وَ قالَ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم: خَمسُ خِصالٍ فِی کِتابِ اللّه‏ِ تَعالى، مَن کُنَّ فِیهِ کُنَّ عَلَیهِ، قِیلَ: وَ ما هُنَّ یا رَسُولَ اللّه‏ِ ؟ قالَ: النَّکْثُ، وَ المَکْرُ، وَ البَغیُ، وَ الخِداعُ، وَ الظُّلمُ .

فَأمَّا النَّکثُ، فَقالَ اللّه‏ُ تَعالى: «فَمَن نَکَثَ فإنَّما یَنکُثُ عَلَى نَفسِهِ»⁽¹⁾.

وَ أمَّا المَکرُ، فَقالَ اللّه‏ُ تَعالى: «وَ لا یَحِیقُ المَکرُ السَّیِّء إلاّ بِأهْلِهِ»⁽²⁾.

وَ أمَّا البَغیُ، فَقالَ اللّه‏ُ تَعالى: «یا أیُّهَا النّاسُ إنَّما بَغیُکُم عَلى أنفُسِکُم»⁽³⁾.

وَ أمَّا الخِداعُ، فَقالَ اللّه‏ُ تَعالى: «یُخادِعُونَ اللّه‏َ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ ما یَخدَعُونَ إلاّ أنفُسَهُم وَ ما یَشعُرُونَ»⁽⁴⁾.

وَ أمَّا الظُّلمُ، فَقالَ اللّه‏ُ تَعالى: «وَ ما ظَلَمُونا وَ لکِن کانُوا أنفُسَهُم یَظلِمُونَ⁽⁵⁾»⁽⁶⁾.

و فرمود: پنج خصلت در کتاب خدا مذکور است که در هر کس باشد بر علیه و ضرر او خواهد بود، گفتند: یا رسول اللّه‏ آنها کدام است؟ فرمود: عهد شکستن، مکر کردن، ستم نمودن، فریب دادن، و ظلم نمودن است.
پس آن حضرت آیات شریفه این پنج خصلت را قراءت فرمودند،

1- امّا عهد شکستن: «هر کس پیمان شکنى کند بر خود پیمان شکنى کرده است» .

2- و امّا مکر کردن: «مکرِ زشت و ناپسند جز به صاحبش واقع نمى‏ شود» .

3- و امّا ستم کردن: «اى مردم ستم و سرکشىِ شما علیه خودتان است» .

4- و امّا فریب دادن: «با خدا و مؤمنین خدعه مى‏ کنند در حالى که جز بر خود خدعه نمى‏ کنند و نمى ‏فهمند» .

5- و امّا ظلم نمودن: «بر ما ظلم نمى‏ کنند بلکه بر خودشان ظلم مى ‏کنند».

---

(1) الفتح (48): 10.

(2) الفاطر(35): 43.

(3) یونس (10): 23.

(4) البقرة (2): 9.

(5) البقرة (2): 57.

(6) نزهة الناظر: 30، فیه ثلاث، الکشکول 3: 377.

(126) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

3- وَ قالَ علیه السلام: خَمسٌ یُفسِدنَ القَلبَ، قِیلَ: وَ ما هُنَّ یا رَسُولَ اللّه‏ِ ؟ قالَ:

1- تَرادُفُ الذَّنبِ عَلَى الذَّنبِ،

2- وَ مُجاراةُ الأحمَقِ،

3- وَ کَثرَةُ مُناقَشَةِ النِّساءِ،

4- وَ طُولُ مُلازَمَةِ المَنزِلِ عَلى سَبِیلِ الاِنفِرادِ وَ الوَحدَةِ،

5- وَ الجُلُوسُ مَعَ المَوتى، قِیلَ: وَ مَا المَوتى یا رَسُولَ اللّه‏ِ ؟ قالَ: کُلُّ عَبدٍ مُترَفٍ فَهُوَ مَیِّتٌ، وَ کُلُّ مَن لا یَعمَلُ لآخِرَتِهِ فَهُوَ مَیِّتٌ⁽¹⁾.

و نیز فرمود: پنج چیز است که دل را فاسد و تباه مى ‏کند، گفتند: آنها کدام
است یا رسول اللّه‏؟ فرمود:

1- گناه پشت سر گناه،

2- یک و دو کردن با احمق،

3- بسیار جدال و کشمکش کردن با زنان،

4- خانه نشینى طولانى و تنها،

5- و همنشینى با مردگان، عرض کردند: مردگان کیستند یا رسول اللّه‏؟ فرمود:
هر بنده ‏اى که در ناز و نعمت غرق باشد و بدون منع اقدام به هر کارى
بنماید، و هر که کارى براى آخرت خود نمى‏ کند او نیز مرده است.

4- وَ قالَ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم: لا تَجلِسُوا إلاّ عِندَ مَن یَدعُوکُم مِن خَمسٍ إلى خَمسٍ:

1- مِنَ الشَّکِّ إلَى الیَقِینِ،

2- وَ مِنَ الکِبرِ إلَى التَّواضُعِ،

3- وَ مِنَ العَداوَةِ إلَى الَمحَبَّةِ⁽²⁾،

4- وَ مِنَ الرِّیاءِ إلَى الإخلاصِ،

5- وَ مِنَ الرَّغبَةِ إلَى الزُّهدِ⁽³⁾.

و نیز فرمود: ننشینید نزد کسى مگر آنکه بخواند شما را از پنج چیز بسوى
پنج چیز:

1- از شک به یقین،

2- از کبر و سرکشى به فروتنى،

3- از دشمنى به دوستى،

4- از ریاکارى به اخلاص،

5- و از رغبت به دنیا به زهد و پرهیز از دنیا.

5- وَ قالَ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم: خَمسُ خِلالٍ لا یَجتَمِعنَ فِی مُؤمِنٍ حَقّا إلاّ یُوجِبُ اللّه‏ُ لَهُ الجَنَّةَ:

1- النُّورُ فِی القَلبِ، 2- وَ الفِقهُ فِی الإسلامِ، 3- و الورع فی الدین، 4- وَ المَوَدَّةُ فِی النّاسِ، 5- وَ حُسنُ السَّمتِ فِی الوَجهِ⁽⁴⁾.

و نیز فرمود: پنج خصلت جمع نمى ‏شوند در مؤمن حقیقى مگر آنکه

---

(1) أخرجه المؤلف فی کنز الفوائد 2: 163، و عنه فی أعلام الدِّین للدیلمی: 154، فیهما أربع.

(2) فی «م» و «ش»: النصیحة:

(3) الاختصاص: 335، و رواه الشیخ ورّام فی مجموعته 2: 110، و الدیلمی فی أعلام الدِّین:
272.

(4) کنز الفوائد للمؤلّف 2: 10، و أخرجه المجلسی فی البحار 1: 219 و 74: 170.

باب ذکر ما جاء فی خمسة ··· (127)

---

واجب مى‏ کند حقتعالى براى او بهشت را: نور در قلب، فقه در اسلام، ورع
در دین، مودّت و دوستى در بین مردم، و نکوئى در صورت.

6- وَ قالَ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم: لا تَزُولُ قَدَمُ ابنِ آدَم یَومَ القِیامَةِ حَتّى یُسأَلَ عَن خَمسٍ:

1- عَن عُمرِهِ فِیمَ أفناهُ،

2- وَ عَن شَبابِهِ فِیمَ أبلاهُ،

3- وَ عَن مالِهِ مِن أینَ اکتَسَبَهُ⁽¹⁾

4- وَ فِیمَ أنفَقَهُ،

5- وَ ما عَمِلَ فِیما عَلِمَ⁽²⁾،⁽³⁾.

و نیز فرمود: روز قیامت آدمى قدم از قدم برنمى‏ دارد تا از پنج چیز از او
سؤال شود:

1- از عمرش که در چه فانى کرده،

2- و از جوانیش که در چه کهنه کرده،

3- و از مالش که از کجا بدست آورده، و در چه صرف کرده،

4- و از عملش در آنچه مى‏ دانسته، این اصل پنجم در بعضى از مصادر چنین
است: و از حبّ ما اهل بیت.

7- وَ قالَ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم: خَمسَةٌ مِن خَمسَةٍ مُحالٌ:

الحُرمَةُ مِنَ الفاسِقِ مُحالٌ،

وَ الکِبرُ مِنَ الفَقِیرِ مُحالٌ،

وَ النَّصِیحَةُ مِنَ العَدُوِّ مُحالٌ،

وَ الَمحَبَّةُ مِنَ الحَسُودِ مُحالٌ،

وَ الوَفاءُ مِنَ النِّساءِ مُحالٌ⁽⁴⁾.

و نیز فرمود: پنج چیز از پنج کس محال است:

1- وقار و حرمت از فاسق محال است،

2- کبر و نخوت از فقیر محال است،

3- نصیحت و خیرخواهى از دشمن محال است،

4- محبّت از حسود محال است،

5- و وفا از نسوان محال است .

---

(1) یوجد فی «ق»: عنه، فهو مستقل عن قبله.

(2) کذا فی «م» و «ش»، و فی «أ»: و ما عملت فیما علمت، و فی «ق» و «ع»: و ما عملت فیما عملت، و فی الإرشاد للدیلمی: و عن علمه ماذا عمل فیما علم، و فی باقى المصادر: و عن حبّنا أهل البیت، و لعلّ الکلام صدر عن الإمام (ع) تقیّةً فقال خطابا للراوی: و ما علمت فیما علمت، واللّه‏ أعلم بحقیقة الحال.

(3) الخصال: باب الأربعة ح 125، أمالی المفید: 353، تحف العقول: 56، شرح نهج البلاغة
20: 259، رواه الشیخ ورّام فی مجموعته 2: 75، و الدیلمی فی الإرشاد 1: 15.

(4) الخصال: باب الخمسة ح 5، فیه: النَّصیحة من الحسود محال، رواه الدیلمی فی الإرشاد 1: 195، الاثنى عشریّة: 136.

(128) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

8- وَ قالَ النَّبِیُ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم: خَمسَةٌ لا یَنظُرُ اللّه‏ُ إلَیهِم یَومَ القِیامَةِ، وَ لَهُم عَذابٌ ألِیمٌ، وَ هُم: النّائِمُونَ عَنِ العَتَماتِ، وَ الغافِلُونَ عَنِ الغَدَواتِ، وَ اللاّعِبُونَ بِالشّاماتِ، وَ
الشّارِبُونَ القَهَواتِ، وَ المُتَفَکِّهُونَ بِشَتمِ الآباءِ وَ الاُمَّهاتِ⁽¹⁾.

و نیز فرمود: پنج نفرند که خداوند روز قیامت به آنها نظر رحمت نمى ‏کند
و براى آنها عذابى دردناک است و ایشان:

1- در خواب رفتگان از وقت نماز عشاء،

2- و غافلان از نماز صبح،

3- و بازى کنندگان با وسایل قمار،

4- و نوشندگان قهوه «شراب یا شراب قهوه»،

5- و مطایبه و شوخى کنندگان به وسیله ناسزا گفتن به پدران و مادران مى‏ باشند.

9- وَ رُوِیَ عَن أمِیرِ المُؤمِنِینَ علیه السلام إنَّهُ قالَ: خُذُوا عَنِّی خَمسا، فَوَ اللّه‏ِ لَو رَحَلتُمُ
المَطِیَّ فِیها لأنضَیتُمُوها⁽²⁾قَبلَ أن تَجِدُوا مِثلَها:

1. لا یَرجُوَنَّ أحَدٌ إلاّ رَبَّهُ،

2. وَ لا یَخافَنَّ إلاّ ذَنبَهُ،

3. وَ لایَستَحیِ العالِمُ إذا سُئِلَ عَمّا لا یَعلَمُ أن یَقُولَ: اللّه‏ُ أعلَمُ،

4. وَ لا یَستَحیِ الجاهِلُ أن یَتَعَلَّمَ،

5. وَ (علیکم بـ)الصَّبرِ فَهُوَ مِنَ الإیمانِ بِمَنزِلَةِ الرَّأسِ مِنَ الجَسَدِ⁽³⁾.

---

(1) هذا الحدیث فی «م» و «ش» فقط، أخرجه الشیخ حرّ العاملی فی الوسائل 17: 307 ثمّ قال: ذکر أهل اللغة أنّ الخمر لها ألف اسم منها القهوة، فیحتمل إرادة الخمر و یحتمل إرادة قهوة اللبن المشهورة الآن بقرینة قوله: فی آخر الزمان، واللّه‏ أعلم. و فی الفوائد الطوسیة: 228 قال: و بعض علمائنا المتأخرین ذهب إلى تحریم القهوة المعمولة من اللبن و ألّف فی ذلک رسالة استدل فیها بالوجوه... الخ.

أقول: و جاء مثله فی مکارم الأخلاق: 449 فی وصیة النَّبی(ص) لابن مسعود قال: سَیأتِی أقْوامٌ یَأکُلُونَ طَیِّباتِ الطَعامِ و ألْوانَها، و یَرکَبُونَ الدَوابَّ، و یَتَزیَّنُونَ زِینَةَ المَرأةِ لِزَوجِها، و
یَتَبَرَّجُونَ تَبَرُّجَ النِّساءِ، و زِیِّهِم مِثلَ زِیِّ المُلُوکِ الجَبابِرَةِ، و هُمْ مُنافِقُو هذِهِ الاُمَّةِ فِی آخِرِ
الزَّمانِ، شارِبُونَ القَهوات، لاعِبُونَ بِالْکِعابِ، راکِبُونَ الشَّهَواتِ، تارِکُونَ الجَماعاتِ، راقِدُونَ
عَنِ العَتَماتِ، مُفَرِّطُونَ فِی الغَدَواتِ، یقول اللّه‏ تعالى: «فَخَلَفَ مِن بَعدِهِم خَلْفٌ أضاعُوا
الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوفَ یَلْقَونَ غَیّا» مریم: 59.

(2) أنضى البعیر: هزله.

(3) نهج البلاغة: 482، الخصال: باب الخمسة ح 95، تحف العقول: 218، 281، کنز العمّال
16، 241.

باب ذکر ما جاء فی خمسة ··· (129)

---

و از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده که فرمود: فراگیرید از من پنج چیز را
که بخدا سوگند اگر بر شتران سوار شوید و آنقدر بتازید که لاغر شوند و از
پاى درآیند به مانند آنها دست نیازید:

1- احدى از شما امید نداشته باشد مگر به پروردگار خود،

2- و نترسد مگر از گناه خود،

3- حیا نکند عالم اگر سؤال از چیزى شد که نمى‏داند بگوید: خدا بهتر مى‏داند،

4- حیا نکند جاهل از آموختن،

5- و بر شما باد به صبر، که نسبت آن به ایمان مثل سر است به بدن،
یعنى اگر سر نبود زندگى نیست، و اگر صبر نبود آن چهارتاى قبل بدست
نمى‏ آید.

10- وَ رُوِیَ عَنهُ علیه السلام أنَّهُ قالَ: مِن کَرَمِ المَرءِ خَمسُ خِصالٍ: مِلکُهُ لِلِسانِهِ، وَ إقبالُهُ
عَلى شَأنِهِ، وَ بُکاؤُهُ عَلى ما مَضى مِن زَمانِهِ، وَ حِفظُهُ لِقَدِیمِ إخوانِهِ، وَ حَنِینُهُ إلى
أوطانِهِ⁽¹⁾.

و نیز از آن حضرت مروى است که فرمود: از کرم مرد است پنج خصلت:
1- مالک بودن زبان خود،

2- اقبال و روآوردن به کار خود،

3- گریستن بر گذشته خود،

4- حفظ کردن دوستان قدیمى خود،

5- و دوست داشتن وطن خود.

11- وَ کانَ علیه السلام یَقُولُ: مَعاشِرَ التُّجّارِ اجتَنِبُوا خَمسَةَ أشیاءَ: مَدحُ البائِعِ، وَ ذَمُّ
المُشتَرِی⁽²⁾، وَ الَیمِینُ عَلَى البَیعِ، وَ کِتمانُ العَیبِ، وَ الرِّبا، یَصِحُّ لَکُمُ الحَلالُ، وَ تَتَخَلَّصُوا
بِذلِکَ مِنَ الحَرامِ⁽³⁾.

و مى‏ فرمود: اى تجّار و بازاریان، دورى کنید از پنج چیز تا پاک و خالص
شود حلالتان، و رها شوید از حرام:

1- تعریف کردن فروشنده،

2- مذمّت نمودن مشترى،

3- قسم خوردن در بیع،

4- و مخفى کردن عیب،و ربا.

که در این صورت سالم می ماند حلال و رهائی می یابید از حرام.

---

(1) کنز الفوائد 1: 94، و شرح نهج البلاغة 20: 274 بعضه، و رواه المجلسی فی البحار 71:
264، رواه الشیخ بهاء الدِّین العاملی فی کشکوله 3: 378.

(2) أى مدح المبیع إذا باع، و ذمّه إذا اشترى.

(3) الکافی 5: 150، الفقیه 3: 194، الخصال: أبواب الخمسة ح 38.

(130) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

12- وَ جاءَ عَن أبِی جَعفَرٍ علیه السلام خَمسُ خِصالٍ، قالَ: مَن کَذَبَ ذَهَبَ جَمالُهُ، وَ مَن ساءَ خُلقُهُ [عُذِّبَ نَفسُهُ⁽¹⁾] وَ کَثُرَ هَمُّهُ، وَ مَن تَظاهَرَتْ عَلَیهِ النِّعَمُ فَلیُکثِر مِنَ الشُّکرِ، وَ مَن
کَثُرَتْ هُمُومُهُ فَلیُکثِر مِنَ الاستِغفارِ، وَ مَن ألَحَّ عَلَیهِ الفَقرُ فَلیُکثِر مِن قَولِ: لا حَولَ وَ
لا قُوَّةَ إلاّ بِاللّه‏ِ العَلِیِّ العَظِیمِ⁽²⁾.

از امام باقر علیه السلام پنج خصلت روایت شده که فرمود:

1- کسى که دروغ گوید جمال او مى ‏رود،

2- کسى که بد اخلاق شود خود را عذاب نموده و اندوهش زیاد شده،

3- و هرکه نعمتهاى فراوان به او رو آورد پس باید بسیار شکر نماید،

4- و هرکه اندوهش زیاد است استغفار بسیار نماید،

5- و هرکه فقر و تنگدستى او را رها نمى‏ کند بسیار بگوید: «لا حَولَ وَ لا قُوَّةَ إلاّ بِاللّه‏ِ العَلِیِ العَظِیمِ»

13- وَ قالَ أبُو عَبدِ اللّه‏ِ علیه السلام: خَمسُ خِصالٍ مَن لَم یَکُن فِیهِ فَلا تَرجُهُ⁽³⁾: مَن لَم یُعرَفِ الکَرَمُ فِی طَبِیعَتِهِ، وَ الدَّماثَةُ فِی خُلقِهِ، وَ الصِّدقُ فِی لِسانِهِ، وَ النُّبْلُ⁽⁴⁾ فِی نَفسِهِ، وَ
مَخافَتُهُ مِن رَبِّهِ⁽⁵⁾.

حضرت امام صادق علیه السلام فرمود: پنج خصلت در هرکه نباشد امیدى به او
نداشته باشید: کسى که معلوم نشود کرم در طبع او، و نرمى در خلق و خوى
او، و راستگوئى در زبان او، و فضیلت در نفس او، و خوف از
پروردگارش.

14- وَ عَنهُ علیه السلام أنَّهُ قالَ: إنَّ خِیارَ العِبادِ مَن تُجتَمَعُ فِیهِ خَمسُ خِصالٍ: الَّذِینَ إذا
أحسَنُوا استَبشَرُوا، وَ إذا أساؤُوا استَغفَرُوا، وَ إذا اُعطُوا شَکَرُوا، وَ إذَا ابتُلُوا صَبَرُوا
، و إذا غَضِبُوا غَفَرُوا⁽⁶⁾.

---

(1) الزیادة فی «م» و «ش».

(2) المحاسن: 42، و الجعفریات: 231 بعضه.

(3) فی «م» و «ش»: فلا ترجوه.

(4) الدماثة: سهولة الخُلق. النبل: النجابة و الفضل.

(5) تحف العقول: 446، نزهة الناظر و تنبیه الخاطر: 27 عن أمیرالمؤمنین(ع).

باب ذکر ما جاء فی خمسة ··· (131)

---

و نیز فرمود: بهترین بندگان خدا کسانى هستند که پنج خصلت در آنها
جمع باشد:

1- هرگاه نیکوکارى کردند خوشحال شوند،

2- و هرگاه بدى نمودند استغفار نمایند،

3- و هرگاه به آنها عطائى شد شکر کنند،

4- و هرگاه مبتلا شدند صبر نمایند،

5- و هرگاه بر کسى غضبناک شدند از او درگذرند.

15- وَ عَن عَبدِ اللّه‏ِ بنِ عَبّاسٍ رحمه ‏الله إنَّهُ قالَ: خَمسَةٌ تُورِثُ خَمسَةً:

ما فَشَتِ الفاحِشَةُ فِی قَومٍ قَطُّ إلاّ أخَذَهُمُ اللّه‏ُ بِالمَوتِ،

وَ ما طَفَّفَ قَومٌ المِیزانَ إلاّ أخَذَهُمُ اللّه‏ُ بِالسِّنِینَ،

وَ لا نَقَضَ قَومٌ العَهدَ إلاّ سَلَّطَ اللّه‏ُ عَلَیهِم عَدُوَّهُم،

وَ لا جارَ قَومٌ فِی الحُکمِ إلاّ کانَ القَتلُ بَینَهُم،

وَ لا مَنَعَ قَومٌ الزَّکاةَ إلاّ مَنَعَتهُمُ الأرضُ بَرَکاتِها⁽¹⁾.

از ابن عبّاس مروى است که گفت: پنج چیز باعث پنج چیز است:

آشکار و فاش نخواهد شد زنا در بین قومى مگر آنکه مرگ در میان ایشان بسیار خواهد شد،

و کم فروشى نخواهند نمود مگر آنکه مبتلا به قحطى خواهند شد،

و پیمان شکنى نخواهند نمود مگر آنکه خدا مسلّط خواهد نمود بر آنها دشمنشان را،

و به جور و ناحق حکم نخواهند نمود مگر آنکه قتل و کشتار در میان آنها خواهد شد،

و زکات را منع نخواهند کرد مگر آنکه زمین منع خواهد کرد از ایشان برکاتش را.

16- وَ قالَ بَعضُ العُلَماءِ: النّاسُ خَمسَةُ أصنافٍ:

صِنفٌ طَلَبُوا الدُّنیا لِلدُّنیا، فَهُم مَلُومُونَ غَیرُ مَأجُورِینَ،

وَ صِنفٌ طَلَبُوها لِلآخِرَةِ، فَهُم مَأجُورُونَ غَیرُ مَلُومِینَ،

وَ صِنفٌ تَرَکُوا الطَّلَبَ لِلرّاحَةِ وَ العِزِّ، فَهُم غَیرُ مَلُومِینَ وَ لا مَأجُورِینَ،

وَ صِنفٌ تَرَکُوها لِخِفَّةِ الحِسابِ، فَهُم أکیاسٌ،

وَ صِنفٌ تَرَکُوها إعظاما للّه‏ِ عَزَّوَجَلَّ حِینَ ذَمَّها لَهُم، وَ مَخافَةَ شُغلِهِم بِها عَن عِبادَةِ اللّه‏ِ عَزَّوَجَلَّ، فَهؤُلاءِ مُلُوکُ الدُّنیا وَ الآخِرَةِ .

---

(1) الخصال: أبواب الخمسة ح 99، تحف العقول: 445، و رواه المجلسی فی البحار 78: 206.

(2) الکافی 2: 373، 374، عقاب الأعمال: 300، 301، أمالی الصدوق: 253، کنز الفوائد 2: 163، نزهة الناظر: 13 إرشاد القلوب 1: 71، أعلام الدِّین: 154، و رواه المتَّقی الهندی فی
کنز العمّال 16: 79.

(132) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

یکى از علماء گفته است: مردم پنج صنفند:

صنفى طلب کردند دنیا را بخاطر دنیا پس ایشان ملامت شوند و اجرى هم نبرند،

صنفى هم طلب نمودند دنیا را بخاطر آخرت پس ایشان مأجورند و ملامت نشوند،

و صنف دیگر ترک دنیا کردند بخاطر سبک شدن حسابشان پس ایشان زیرکانند،

صنف چهارم ترک دنیا نمودند به جهت راحتى و آسایش و عزّت خود پس ایشان نه ملامت شوند و نه اجر برند،

و صنف پنجم ترک کردند دنیا را به جهت آنکه خداوند مذمّت فرموده از آن، و هم به جهت
ترس ایشان از آنکه مشغول شوند به آن و باز مانند از عبادت خدا پس ایشان پادشاهان دنیا و آخرتند.

17- وَ قالَ آخرُ: یَجِبُ عَلَى العاقِلِ فِی دُنیاهُ خَمسَةُ أشیاءَ: أن یَهجُرَ الحِرصَ وَ الأمَلَ، وَ أن یُوصِلَ العِلمَ وَ العَمَلَ، وَ أن یَحتَرِزَ مِن ارتِکابِ الزَّلَلِ، و أن یُلاحِظَ قُدُومَ
الأجَلِ، وَ أن یَکُونَ واقِفا بَینَ مَنزِلَتَینِ: الرَّجاءُ وَ الوَجَلُ .

دیکرى گفته: واجب است بر عاقل در دنیا پنج چیز: از حرص و آرزو
دورى کند، با علم و عمل پیوند برقرار کند، از ارتکاب لغزشها اجتناب
ورزد، به فکر گام برداشتن و آمدن مرگ باشد، همیشه بین دو منزل خوف
و رجا باشد.

18- وَ قالَ بَعضُ الحُکَماءِ: رَأَیتُ اُمُورَ الدُّنیا عَلى خَمسَةِ أوجُهٍ:

الأوَّل: القَضاءُ وَ القَدَرُ،

وَ الثّانِی: الاجتِهادُ،

وَ الثّاِلثُ: الخِلقَةُ⁽¹⁾،

وَ الرّابِعُ: الجَوهَرُ،

وَ الخامِسُ: الوِراثَةُ.

فَالَّذِی بِالقَضاءِ وَ القَدَرِ عَلى خَمسَةِ أقسامٍ: الأهلُ، وَ المالُ، وَ الوَلَدُ، وَ السُّلطانُ، وَ العُمرُ.
وَ الَّذِی بِالاجتِهادِ عَلى خَمسَةِ أقسامٍ: الصَّنعَةُ، وَ العِلمُ، وَ العَمَلُ، وَ الجَنَّةُ، وَ النّارُ.
وَ الَّذِی بِالخِلقَةِ عَلى خَمسَةِ أقسامٍ: الأکلُ، وَ الشُّربُ، وَ النَّومُ، وَ الیَقظَةُ، وَ النِّکاحُ.
وَ الَّذِی بِالجَوهَرِ عَلى خَمسَةِ أقسامٍ: الخَیرُ،وَ التَّواصُلُ،وَ الکَرَمُ،وَ الصِّدقُ،وَ أداءُ
الأمانَةِ.

---

(1) فی المصادر: العادة.

باب ذکر ما جاء فی خمسة ··· (133)

---

وَ الَّذِی بِالوِراثَةِ عَلى خَمسَةِ أقسامٍ: الجِسمُ، وَ الهَیئَةُ، وَ الجَمالُ، وَ الشَّرَفُ، وَ
الذِّهنُ⁽¹⁾.

یکى از حکماء گفته: یافتم امور دنیا را بر پنج وجه: اوّل قضا و قدر، دوم
اجتهاد، سوّم خلقت، چهارم جوهر، پنجم وراثت.

امّا آنچه به واسطه قضا و قدر است پنج چیز است: اهل و عیال، مال،
فرزند، سلطنت، و عمر.

و امّا آنچه به واسطه جدّ و جهد است آن نیز پنج است: صنعت، علم،
عمل، بهشت، و دوزخ.

و امّا آنچه به واسطه خلقت است پنج است: خوردن، آشامیدن، خوابیدن،
بیدارى، و نکاح.

و امّا آنچه به واسطه جوهر و ذات است پنج است: خیر و خوبى نمودن،
پیوند کردن، کرم و بزرگى، راستگوئى، اداء امانت.

و امّا آنچه به واسطه وراثت است نیز پنج است: جسم، هیئت، جمال،
شرف، و ذهن.

19- وَ لا یَکُونُ الرَّجُلُ عالَما حَتّى یَکُونَ لَهُ خَمسَةُ أشیاءَ: غَرِیزَةٌ مُتَحَمِّلَةٌ لِلتَّعَلُّمِ، وَ
عِنایَةٌ تامَّةٌ، وَ کِفایَةٌ قائِمَةٌ، وَ استِنباطٌ لَطِیفٌ، وَ مُعَلِّمٌ ناصِحٌ⁽²⁾.

و مرد عالم نمى‏شود مگر آنکه داراى پنج چیز باشد: غریزه علم آموزى،
اهتمام و عنایت تامّ به تحصیل، کسى یا مالى که قائم به کفایت امور او
باشد، و قوّه‏اى که مطالب را استنباط و استخراج کند، و معلّى که مخلص و
خیرخواه باشد.

20- وَ قِیلَ: خَمسَةُ أشیاءَ لا یَشبَعُ مِن خَمسَةٍ: عَینٌ مِن نَظَرٍ، وَ اُذُنٌ مِن خَبَرٍ، وَ اُنثى

---

(1) الحکمة الخالدة(آداب العرب و الفرس): 67 قاله آذرباذ حکیم فرس، مجموع الغرائب: 437، و نسبه العاملی فی الاثنى عشریة: 207 إلى علی(ع).

(2) أخرجه الکفعمی فی مجموع الغرائب: 437 من کتاب الغرر و الأخبار لیحیى بن علی بن
زهرة الحسینی، و العاملی فی الکشکول 3: 378.

(134) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

مِن ذَکَرٍ، وَ أرضٌ مِن مَطَرٍ، وَ عالِمٌ مِن عِلمٍ⁽¹⁾.

گفته شده پنج چیز سیر نمى‏شوند از پنج چیز: چشم از دیدن، گوش از
شنیدن، زن از مرد، زمین از باران، عالم از علم.

21- وَ اُنسُ المَرءِ فِی خَمسَةِ أشیاءَ: الزَّوجَةُ المُوافِقَةِ، وَ الوَلَدُ البَرُّ، وَ الصَّدِیقُ المُصافِی، وَ اُنسُ العالِمِ فِی کِتابٍ یَقرَأُهُ، وَ اُنسُ العابِدِ فِی انفِرادِهِ بِعِبادَتِهِ⁽²⁾.

اُنس مرد در پنج چیز است: زوجه موافق، فرزند نیک، رفیق با صفا، و اُنس
عالم به کتابى است که مى‏خواند، و اُنس عابد به عبادتى است که تنها و در
خلوت انجام مى‏دهد.

22- وَ خَمسٌ إذا أفرَطَ فِیهِنَّ المَرءُ أهلَکنَهُ: النِّساءُ، وَ شُربُ الخَمرِ، وَ لَعبُ الشَّطرَنجِ⁽³⁾
وَ نَحوِها، وَ الصَّیدُ، وَ مُخالَطَةُ الجُهّالِ .

پنج چیز است که افراط و زیاده روى در آن آدمى را هلاک مى‏کند: زنان،
شرب خمر، بازى شطرنج و نرد، صید کردن، و آمیزش با نادانان.

23- وَ قالَ ابنُ المُقَفَّعِ⁽⁴⁾: خَمسَةٌ مُتَثَبِّطُونَ⁽⁵⁾فِی خَمسَةٍ، مُتَنَدِّمُونَ عَلَیها: الواهِنُ المُفَرِّطُ
إذا فاتَهُ العَمَلُ، وَ المُنقَطِعُ عَن إخوانِهِ وَ أصدِقائِهِ إذا نابَتهُ النَّوائِبُ، وَ المُتَمِکِّنُ مِن
عَدُوِّهِ ثُمَّ یَفُوتُهُ بِسُوءِ تَدبِیرِهِ إذا تَذَکَّرَ عَجزَهُ، وَ المُفارِقُ لِلزَّوجَةِ الصّالِحَةِ إذَا ابتُلِیَ
بِالطّالِحَةِ، وَ الجَرِیءُ عَلَى الذُّنُوبِ إذا حَضَرَهُ المَوتُ⁽⁶⁾.

---

(1) الفقیه 3: 561، الخصال: أبواب الأربعة ح 47 و 48 عن الصادق و أمیرالمؤمنین علیهما السلام و لیس فیه الثانی منها.

(2) راجع الخصال: أبواب الخمسة ح 43.

(3) فی «م» و «ش» زیادة: و النرد.

(4) ابن المقفَّع هو عبداللّه‏ الفارسی الکاتب البلیغ، معرّب کتب: کلیلة و دمنة، التاج، الأدب
الکبیر و الصغیر، ولد سنة 106 و قتله سلیمان بن معاویة والی بصرة سنة 142.

(5) تثبَّط فی الأمر: تأنّى فیه و تعوّق. و فی المصدر: مفرطون.

باب ذکر ما جاء فی خمسة ··· (135)

---

ابن مقفّع گفته: پنج کس در پنج چیز کوتاهى مى‏کنند بعد پشیمان
مى‏شوند: کوتاهى کننده ضعیف هرگاه فوت شود از او عمل، بریده و
برکنار از دوستان و برادران هرگاه وارد شود بر او بلاها و حوادث، دستیابى
به دشمن و رها کردن او هرگاه که به یاد عجزش بیفتد، جدا شدن از زن
نیک و صالحه هرگاه مبتلا شود به زنى بد، و مرتکب گناه هرگاه مرگش برسد.

24- وَ أوصى أردَشِیرُ أصحابَهُ⁽¹⁾ فَقالَ: اُوصِیکُم بِخَمسَةِ أشیاءَ فِیها راحَةُ أنفُسِکُم، وَ دَوامُ سُرُورِکُم، وَ اجتِماعُ صَلاحِ اُمُورِکُم:

أوَّلُها: الرِّضا بِالقِسمِ،

الثّانِی: القَمعُ لِفاحِشِ الحِرصِ،

الثّالِثُ: التَّنَزُّهُ عَنِ المُنافَسَةِ⁽²⁾وَ الحَسَدِ،

الرّابِعُ: التَّعَزِّی⁽³⁾ عَن کُلِّ مَضنُونٍ بِهِ⁽⁴⁾إذا أدبَرَ، وَ مَرجُوٍّ إذا فاتَ،

وَ الخامِسُ: تَرکُ السَّعیِ فِیما لا یَتَّفِقُ نُجْحُهُ⁽⁵⁾ وَ تَمامُهُ.

فَإنَّهُ مَن لَم یَرضَ بِما قُسِمَ لَهُ طالَتْ مَعتَبَتُهُ،

وَ مَن فَحُشَ حِرصُهُ ذَلَّتْ نَفسُهُ،

وَ مَن أتَى المُنافَسَةَ وَ الحَسَدَ لِمَن فَوقَهُ لَم یَزَلْ مَغمُوما طَولَ دَهرِهِ⁽⁶⁾،

وَ مَن طالَ أساهُ⁽⁷⁾عَلى ما أدبَرَ عَنهُ وَ فاتَهُ لَم یَزَلْ مَهمُوما بِما لا مَنفَعَةَ فِیهِ، قَد حَمَلَ نَفسَهُ عَناءا ثَقِیلاً، وَ مَلأ قَلبَهُ مِنَ الَّتمَنِّی أحزانا لَیسَ لِلرّاحَةِ مِنها غایَةٌ،

وَ مَن سَعى فِیما لا تَمامَ لَهُ کانَتْ عاقِبَتَهُ الحَسرَةُ وَ النَّدامَةُ .

اردشیر در وصیّت به اصحابش گفت: سفارش مى‏کنم شما را به پنج چیز
که در آن راحت جان شما، و دوام سرور شما، و صلاح امور شماست: اوّل

---

(1) الحکمة الخالدة 76، 96.

(2) فی «م» و «ش»: و قال الأشتر لأصحابه فی وصیّته.

(3) المنافسة: المفاخرة.

(4) فی «أ» و «ش»: التعرِّی بالراء المهملة. و لا بأس به.

(5) فی «م»: مفتون به، و هما بمعنى واحد.

(6) النُّجْح: الفوز و الظفر.

(7) فی «م» و «ش»: عمره.

(8) أساه: حُزنه.

(136) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

رضا و خوشنودى به قسمت، دوّم دور کردن حرص فاحش از خود، سوّم
احتراز از حسد و رشک، چهارم دور کردن غصّه و اندوه بر آنچه بدانها امید
بسته بودید ولى به آن نرسیدید، پنجم ترک سعى در آنچه تمامى ندارد و
نمى‏توان بر آن غالب شد.

چون هرکه راضى به قسمت الهى نشود همیشه در عتاب و خشم خواهد
بود، و هرکه حرص او فاحش شد نفس او خوار خواهد شد، و هرکه حسد
برد بر بالاتر از خود همیشه در غم و غصّه خواهد بود، و هرکه اندوه خورد
بر آنچه از دست او رفته همیشه غمگین است به آنچه نفعى ندارد، و
بدوش خود گذاشته بار سنگینى را، و مملو کرده دل خود را از آمالى که از
غم آنها خلاصى نمى‏یابد، و هرکه سعى نماید در آنچه تمامى ندارد
عاقبت در حسرت و ندامت بماند.

25- وَ أوصى حَکِیمٌ وَلَدَهُ فَقالَ: یا بُنَیَّ، تَوَقَّ خَمسَ خِصالٍ تَأمَنِ النَّدَمَ: العَجَلةُ قَبلَ
الاقتِدارِ، وَ التَّثَبُّطُ مَعَ سُقُوطِ الأعذارِ، وَ إذاعَةُ السِّرِّ قَبلَ الَّتمامِ، وَ الاستِعانَةُ بِأهلِ
الحَسَدِ وَ أهلِ الفَسادِ، وَ العَمَلُ بِالهَوى وَ مَیلِ الطِّباعِ .

حکیمى فرزند خود را سفارش کرد و گفت: اى پسرم، خود را از پنج چیز
نگه دار تا پشیمانى نبینى: از عجله و شتاب قبل از اقتدار، از تأنّى و تساهل
با برطرف شدن موانع و اعذار، از فاش ساختن سرّ قبل از انجام و تمام
شدن آن، از یارى خواستن از حسود و اهل فساد، و از عمل کردن بر طبق
هوى و هوس.

26- وَ احذَرْ خَمسَةً فَإنَّ سَلامَةَ أصحابِها مِنَ العَجَبِ: صُحبَةُ السُّلطانِ، وَ رُکُوبُ
البِحارِ، وَ ائتِمانُ النِّساءِ عَلَى الأسرارِ، وَ مُصادَقَةُ السُّقّاطِ، وَ التَّجرِبَةُ فِی النَّفسِ بِما
تَخافُ مِنهُ المَضارَّ⁽¹⁾.

و از پنج چیز حذر کن که سالم ماندن صاحبان آنها خیلى عجیب است: از
مصاحبت با سلطان، مسافرت دریائى، گفتن اسرار به زنان و امین دانستن

---

(1) أخرجه الکفعمی فی مجموع الغرائب: 437 من کتاب الغرر و الأخبار.

باب ذکر ما جاء فی خمسة ··· (137)

---

آنها، رفاقت و دوستى با ناکسان، و خود را وسیله تجربه قرار دادن در آنچه
ایمن از ضررش نیستى.

27- وَ اعلَمْ یا بُنَیَّ أنَّهُ مَن تَزَوَّدَ فِی هذِهِ الدُّنیا خَمسَةَ أشیاءَ بَلَّغَتْهُ البُغیَة، وَ آنَسَتْهُ
عِندَ الوَحشَةِ: کَفُّ الأذى، وَ حُسنُ الخُلقِ، وَ مُجانَبَةُ الرَّیبِ⁽¹⁾، وَ جَمِیلُ العَمَلِ، وَ حُسنُ الأدَبِ .

و بدان اى فرزندم کسى که توشه برداشت در این دنیا از پنج چیز به
مطلوب خود رسید و وحشتش به انس مبدّل خواهد شد: بازداشتن اذیّت و
آزار، خوش خلقى، اجتناب و دورى از شُبه و ریبه، عمل نیکو و صالح، و
ادب نیکو و پسندیده.

28- وَ احذَرِ المُقامَ فِی بَلَدٍ لَیسَ فِیهِ خَمسَةُ أشیاءَ: سُلطانٌ قاهِرٌ، وَ قاضٍ عادِلٌ، وَ
سُوقٌ قائِمَةٌ، وَ نَهرٌ جارٍ، وَ طَبِیبٌ عالِمٌ⁽²⁾.

و بپرهیز از اقامت در شهرى که در آن پنج چیز نباشد: دولت قاهر، قاضى
عادل، بازار دائر، نهر جارى، و پزشک ماهر.

29- وَ اعلَم أنَّ الُمحَرِّقاتِ خَمسَةُ أشیاءَ: النّارُ وَ هِیَ تُطفَأُ بِالماءِ، وَ السَّمُّ وَ هُوَ یُطفَأُ
بِالدَّواءِ، وَ الحُزنُ وَ هُوَ یُطفَأُ بِالصَّبرِ، وَ العِشقُ وَ تُطفِئُهُ الفُرقَةُ، وَ نارُ العَداوَةِ وَ هِیَ
لا تَخبُو أبَدا⁽³⁾.

و بدان که سوزندگان پنج چیز است: آتش، و آن با آب خاموش مى‏شود،
زهر، و آن با دوا خاموش مى‏شود، اندوه، و آن با صبر خاموش مى‏شود،
عشق، و آن با جدائى خاموش مى‏شود «ظاهرا باید گفت با وصل خاموش
مى‏شود»، و آتش کینه و عداوت که ابدا خاموش نمى‏شود.

---

(1) فی «م» و «ش»: الذنب. البُغیة: الحاجة تطلب و یرغب فیها.

(2) العقد الفرید 2: 111 عن بزرجمهر، عیون الأخبار 1: 6 عن کسرى، الکشکول 3: 378،
مجموع الغرائب: 437.

(3) مجموع الغرائب: 437 من کتاب الغرر و الأخبار لابن زهرة.

(138) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

باب ذکر ما جاء فی خمسة ··· (139)

---

باب
ذکر ما جاء فی ستّة

1- قالَ سَیِّدُنا رَسُولُ اللّه‏ِ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم: اضمَنُوا لِی سِتّا مِن نُفُوسِکُم أضمَنُ لَکُمُ الجَنَّةَ: اصدُقُوا إذا حَدَّثتُم، وَ أوفُوا إذا وَعَدتُم، وَ أدُّوا الأمانَةَ إذَا ائتُمِنتُم، وَ احفَظُوا
فُرُوجَکُم، وَ غُضُّوا أبصارَکُم، وَ کُفُّوا أیدِیَکُم⁽¹⁾.

سرور ما رسول خدا علیه السلام فرمود: شش چیز را براى من ضمانت کنید تا
بهشت را براى شما ضمانت کنم: هرگاه لب به سخن گشودید راست
بگوئید، هرگاه وعده کردید وفا نمائید، هرگاه امانتى به شما سپردند آن را
ادا کنید، پس و پیش خود را از حرام نگه دارید، چشمان خود را بر حرام
ببندید، دستان خود را از ظلم و سرقت و هر حرامى بازدارید.

2- وَ قالَ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم: اُوصِیکُم بِسِتِّ خِصالٍ: اصدُقُوا فَإنَّ الصّادِقَ عَلى شَفا مَنجاةٍ، ألا وَ قُولُوا خَیرا تُعرَفُوا بِهِ، وَ اعمَلُوا بِالخَیرِ تَکُونُوا مِن أهلِهِ، وَ أدُّوا الأمانَةَ إلى مَنِ
ائتَمَنَکُم، وَ صِلُوا أرحامَ⁽²⁾مَن قَطَعَکُم، وَ عُودُوا بِالفَضلِ عَلى مَن جَهِلَ عَلَیکُم⁽³⁾.

---

(1) الخصال: أبواب الستة ح 5، أمالی الصدوق: 82، کنز الفوائد 2: 11.

(2) لا یوجد فی «م»: أرحام.

(140)

---

و نیز فرمود: سفارش مى‏کنم شما را به شش خصلت: راست بگوئید که
راستگو قرین نجات است، زبان را به خیر باز کنید تا به آن معروف شوید،
کار خیر انجام دهید تا جزء خیّرین باشید، ردّ امانت کنید به هرکس که
شما را امین شمارد، صله رحم نمائید و لو از شما بریده باشند، و جاهلى
اگر جسارت کرد شما با فضل و بزرگوارى پاسخ دهید.

3- وَ قالَ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم: سِتُّ خِصالٍ تُعرَفُ فِی الجاهِلِ: الغَضَبُ مِن غَیرِ شَیءٍ، وَ الکَلامُ فِی غَیرِ نَفعٍ، وَ العَطِیَّةُ فِی غَیرِ مَوضِعِها، وَ إفشاءُ السِّرِّ، وَ الثِّقَةُ بِکُلِّ أحَدٍ، وَ ألاّ
یَعرِفَ عَدُوَّهُ مِن صَدِیقِهِ⁽¹⁾.

و نیز فرمود: شش خصلت در جاهل شاخص است: غضب کردن بى جا،
تکلّم بى فایده، عطا و بخشش بى جا، فاش نمودن راز، اعتماد به هرکس،
تشخیص ندادن دوست از دشمن.

4- وَ قالَ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم: إنَّ أوَّلَ ما عُصِیَ اللّه‏ُ بِهِ سِتَّةُ أشیاءَ: حُبُّ الدُّنیا، وَ حُبُّ الرِّیاسَةِ ، وَ حُبُّ المالِ، وَ حُبُّ الطَّعامِ، وَ حُبُّ النِّساءِ، وَ حُبُّ النَّومِ⁽²⁾.

و نیز هرمود: اوّلین چیزهایى که به آنها معصیت خدا شد شش چیز است:
حبّ دنیا، حبّ ریاست، حبّ مال، حبّ طعام، حبّ زن، و حبّ خواب.

5- وَ قالَ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم: ألا إنِّی أخافُ عَلَیکُم سِتّا: إمارةُ السُّفَهاءِ، وَ الرِّشوَةُ فِی الحُکمِ، وَ سَفکُ الدِّماءِ، وَ نَشوٌ یَنشُو⁽³⁾ یَتَّخِذُونَ القُرآنَ مَزامِیرَ⁽⁴⁾، وَ کَثرَةُ الشُّرَطِ⁽⁵⁾، وَ الفَتوى بِغَیرِ عِلمٍ.

---

(1) تاریخ الیعقوبی 2: 96، تحف العقول: 151 عن علی(ع) فی خطبة الدیباج.

(2) البیان و التبیین: 314.

(3) الخصال: أبواب الستة ح 27، مجموع الغرائب: 438.

(4) کذا فی «أ» و «ق»، و فی «ش»: نشوا ینشوا، و فی «م»: بیاض.

(5) فی «م» و «ش»: مزامیر فی أصواتهم.

(6) فی «ق»: الشبط، و فی «م» و «ش»: ساقط. الشُرَط: أعوان السلطان و رُزال النّاس.

باب ذکر ما جاء فی ستّة ··· (141)

---

و نیز فرمود: بدانید که مى‏ترسم بر شما از شش چیز: امارت و ریاست بى
خردان، رشوه گرفتن قاضیان، ریختن خونهاى حرام، بدعتى که گزارده
خواهد شد که قرآن را مضمار قرار دهند و غنا کنند، زیاد شدن شُرطه‏ها یا
مردم ناکس، و فتوى دادن بدون علم.

6- وَ قالَ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم: سِتَّةٌ لا تُفارِقُهُمُ الکَآبَةُ: الحَقُودُ، وَ الحَسُودُ، وَ حَدِیثُ عَهدٍ بِغِنىً، وَ غَنِیٌّ یَخشَى الفَقرَ، وَ طالِبُ رُتبَةٍ تَقصُرُ عَنها قُدرَتُهُ، وَ جَلِیسُ أهلِ الأدَبِ وَ
لَیسَ مِنهُم⁽¹⁾.

و نیز فرمود: شش نفر همیشه اندوهگین مى‏باشند: کسى که کینه در دل
داشته باشد، کسى که حسود باشد، کسى تازه دارا شده باشد، توانگرى که
از فقر هراس داشته باشد، خواستار رتبه و مقامى که قدرت بر آن نداشته
باشد، و همنشین ادباء در حالى که خود از آنان نباشد.

7- وَ قالَ عَوفُ بنُ مالِکٍ⁽²⁾: جِئتُ إلى رَسُولِ اللّه‏ِ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم فِی غَزاةِ تَبُوک، وَ هُوَ فِی قُبَّةٍ، فَسَمِعَ رِکْزَ⁽³⁾رِجْلِی، فَقالَ: مَن هذا؟ فَقُلتُ: عَوفُ بنُ مالِکٍ، قالَ: اُدخُل⁽⁴⁾یا
عَوفُ، فَدَخَلتُ فَإذا بِهِ یَتَوَضَّأُ وُضُوءا مَکِینا ـ یَعنِی بَلِیغاـ فَقالَ: یا عَوفُ اُعدُد سِتّا
بَینَ یَدَی ما تُوعَدُونَ:

أوَّلُهُنَّ مَوتُ نَبِیِّکُم، قالَ عَوفُ: وَجَمتُ⁽⁵⁾ مِن ذلِکَ وَجمَةً شَدِیدَةً، فَقالَ، قُل: إحدى، فَقُلتُ: إحدى،

قالَ: وَ فَتحُ بَیتِ المُقَدَّس، قُل: اثنَتَینِ، فَقُلتُ: اثنَتَینِ،

قالَ: وَ فِتنَةٌ تَکُونُ فِیکُم تَعُمُّ بُیُوتاتِ العَرَبِ، قُل: ثَلاثا، فَقُلتُ: ثَلاثا،

قالَ: وَ مَوتٌ یَقَعُ فِیکُم کَقُعاصِ الغَنَمِ⁽⁶⁾، قالَ، قُل: أربَعا، قُلتُ: أربَعا،

---

(1) العقد الفرید 2: 171، عیون الأخبار 2: 12، الحکمة الخالدة: 99، الکشکول 3: 378.

(2) هو ابن مالک بن نضلة الجشمی أبوالأحوص الکوفی من الصحابة، و ذکر الخطیب فی تاریخه أنَّه شهد مع علی قتال الخوارج بالنهروان.

(3) الرِکْز: الصوت الخفیّ: الحسّ.

(4) و فی روایة: فقلتُ أکُلِّی أم بعضی ؟ قال (ص): کلّک، فدخلت، أقول: هذا من باب المزاح.

(5) وجَمتُ: سکتُّ و عجزت عن التکلُّم لشدَّة الخوف.

(6) القُعاص: داءٌ یأخذ الغنم لا یلبِثها أن تموت.

(142) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

وَ الخامِسَةُ: یَفشُو المالُ فِیکُم حَتّى أنَّ أحَدَکُم لَیُعطَى المِائَةَ دِینارٍ، فَیَظَلُّ لَها ساخِطا،

وَ السّادِسَةُ: هُدنَةٌ تَکُونُ بَینَکُم، وَ بَینَ بَنِی الأصفَرِ⁽¹⁾، فَیَجتَمِعُونَ لَکُم عَلى ثَمانِینَ رایَةً
تَحتَ کُلِّ رایَةٍ اثنا عَشَرَ ألفا⁽²⁾.

عوف بن مالک مى ‏گوید: وارد شدم بر رسول خدا صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم در غزوه تبوک در
حالى که آن حضرت در قبّه ‏اى نشسته بودند، صداى پاى مرا شنید و
فرمود: کیستى؟ عرض کردم: عوف بن مالک مى‏ باشم، فرمود: داخل شو
اى عوف، چون داخل شدم دیدم آن حضرت مشغول وضو ساختن است،
وضوى کاملى گرفت و پس از آن فرمود: اى عوف بشمار شش چیز را که
پیش از آمدن قیامت واقع خواهد شد:

اوّل وفات پیغمبر شما است، عوف گفت: از شنیدن این مطلب اندوه
سختى مرا عارض شد که مدّتى ساکت ماندم، پس فرمود: بگو: یک، گفتم: یک.

فرمود: دیگر فتح بیت المقدس است، بگو: دو، گفتم: دو.

فرمود: دیگر فتنه ‏اى روى خواهد داد که تمام خانه ‏هاى عرب را خواهد گرفت، فرمود: بگو: سه، گفتم: سه.

فرمود: دیگر مرگى در بین شما واقع خواهد شد که مانند بیمارى قعاص در گوسفندان از شما قربانى خواهد گرفت، فرمود: بگو: چهار، گفتم چهار.

پنجم مال در میان شما ظاهر خواهد شد تا آنجا که اگر به کسى صد دینار طلا دهند از کمى آن ناراحت خواهد شد.
و ششم صلحى بین شما و بنى الأصفر یعنى رومیان واقع خواهد شد که جمع مى ‏شوند براى شما هشتاد پرچم و زیر هر پرچم دوازده هزار نفر، یعنى هشتاد لشکر.

8- وَ قالَ سُلَمانَ الفارِسِی رحمه‏ الله: أوصانِی رَسُولُ اللّه‏ِ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم بِسِتِّ خِصالٍ لا أدَعُهُنَّ عَلى کُلِّ حالٍ:

أوصانِی أن أنظُرَ إلى مَن هُوَ دُونِی، وَ لا أنظُرَ إلى مَن هُوَ فَوقِی،

وَ أن اُحِبَّ الفُقَراءَ وَ أدنُوَ مِنهُم،

وَ أن أقُولَ الحَقَّ وَ إن کانَ مُرّا،

وَ أن أصِلَ رَحِمِی وَ إن کانَت مُدبِرَةً،

---

(1) الهُدْنة: الصلح. بنی الأصفر: الروم.

(2) السنن الکبرى للبیهقی 9: 223.

باب ذکر ما جاء فی ستّة ··· (143)

---

وَ أن لا أسأَلَ النّاسَ شَیئا،

وَ أن أُکثِرَ مِن قَولِ: لا حَولَ وَ لا قُوَّةَ إلاّ بِاللّه‏ِ العَلِیِ العَظِیمِ⁽¹⁾.

سلمان فارسى رحمه‏ الله گفت: سفارش کرد مرا رسول خدا صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم به شش خصلت که در هیچ حال آنها را ترک نخواهم کرد:

1. مرا سفارش کرد که در امور دنیا نگاه نکنم به بالاتر از خود بلکه نگاه کنم به زیردست خود،

2. دوست فقراء باشم و نزدیک ایشان شوم،

3. حق را بگویم اگر چه تلخ باشد،

4. با خویشان خود وصلت نمایم اگر چه پشت به من نموده باشند،

5. از مردم چیزى نخواهم،

6. و زیاد بگویم: لا حول و لا قوّة الاّ باللّه‏ العلیّ العظیم.

9- وَ رُوِیَ أنَّ أمِیرَ المُؤمِنِینَ علیه السلام نَسَبَ الإسلامَ بِسَتِّ خِصالٍ، فَقالَ: لأنسِبَنَّ
الإسلامَ نِسبَةً لَم یَنسِبْها أحَدٌ قَبلِی وَ لا یَنسِبُها أحَدٌ بَعدِی إلاّ بِمِثلِ ذلِکَ:

الإسلامُ هُوَ التَّسلِیمُ، وَ التَّسلِیمُ هُوَ الیَقِینُ، وَ الیَقِینُ هُوَ التَّصدِیقُ، وَ التَّصدِیقُ هُوَ الإقرارُ، وَ
الإقرارُ هُوَ العَمَلُ، وَ العَمَلُ هُوَ النِّیَّةُ⁽²⁾.

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده که نسبت داد اسلام را به شش
خصلت و فرمود: نسبت دهم اسلام را به شش چیز که احدى پیش از من و
بعد از من بیان آن ننموده باشد، پس فرمود: اسلام تسلیم و انقیاد است،
تسلیم یقین است، یقین تصدیق است، تصدیق اقرار است، اقرار عمل
است، عمل نیّت است.

10- وَ رُوِیَ عَنهُ علیه السلام أنَّهُ قالَ: لا خَیرَ فِی صُحبَةِ مَن تجتَمعُ فِیهِ سِتُّ خِصالٍ: إن
حَدَّثَکَ کَذَبَکَ، وَ إن حَدَّثتَهُ کَذَّبَکَ، وَ إنَ ائتَمَنتَهُ خانَکَ، وَ إنِ ائتَمَنَکَ اتَّهَمَکَ، وَ إن
أنعَمتَ عَلَیهِ کَفَرَکَ، وَ إن أنعَمَ عَلَیکَ مَنَّ عَلَیکَ⁽³⁾.

---

(1) الخصال: أبواب السبعة ح 12 عن أبی ذر، المحاسن: 11، روضة الواعظین 2: 372، کنز
العمال 16: 245.

(2) الکافی 2: 45، معانی الأخبار 1: 185، روضة الواعظین: 43، نزهة الناظر: 23، مجموع
الغرائب: 438.

(144) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

و نیز فرمود: خیرى نیست در رفاقت و همدمى با کسى که در او شش
خصلت است: اگر با تو سخن گوید دروغ گوید، اگر تو با او سخن گوئى
تکذیب کند تو را، اگر امانت بدو سپارى خیانت کند تو را، اگر امانت نزد
تو گذارد متّهم کند تو را، اگر نعمتى به او دهى ناسپاسى کند تو را، و اگر
نعمتى دهد تو را منّت گذارد بر تو.

11- وَ رُوِیَ عَنِ الصّادِقِ علیه السلام أنَّهُ قالَ: المُرُوَّةُ فِی سِتِّ خِلالٍ، ثَلاثٌ فِی السَّفَرِ، وَ
ثَلاثٌ فِی الحَضَرِ، فَأمَّا اللَّواتِی فِی الحَضَرِ: فَتَلاوَةُ کِتابِ اللّه‏ِ تَعالى، وَ عِمارَةُ مَساجِدِ اللّه‏ِ
، وَ اتِّخاذُ الإخوانِ فِی اللّه‏ِ عَزَّوَجَلَّ، وَ أمَّا اللَّواتِی فِی السَّفَرِ: بَذلُ الزّادِ، وَ إکرامُ الرَّفِیقِ
، وَ حُسنُ الخُلقِ⁽¹⁾.

از امام صادق علیه السلام مروى است که فرمود: مروّت و مردانگى در شش
خصلت است: سه در سفر، و سه در حضر، امّا مروّت در حضر: تلاوت
قرآن کتاب خدا، آباد کردن «آمد و رفت به» مسجد خانه خدا، و پیدا
نمودن دوستان و برادران خدائى. و امّا مروّت در سفر: بذل و بخشش
نمودن زاد و توشه، گرامى داشتن رفیق و همراه، و خوش خلقى.

12- وَ قالَ علیه السلام: یَهلِکُ اللّه‏ُ سِتّا بِسِتٍّ: العَرَبَ بِالعَصَبِیَّةِ، وَ الدَّهاقِینَ بِالکِبرِ، وَ
التُّجّارِ بِالخِیانَةِ، وَ الفُقَهاءَ بِالحَسَدِ، وَ أهلَ الرَّساتِیقِ بِالجَهلِ، وَ أهلَ الرِّیاسَةِ وَ
الإمارَةِ بِالجَورِ⁽²⁾.

و نیز فرمود: هلاک مى‏ کند خدا شش طایفه را به شش چیز: عرب را به
تعصّب، دهقانان و کدخدایان را به تکبّر، تاجران را به خیانت، فقیهان را

---

(1) الکشکول 3: 378، بهجة المجالس: 702.

(2) الفقیه 2: 294، الخصال: أبواب الستة ح 11، أمالی الصدوق: 443، معانی الأخبار 2: 258، عیون أخبار الرضا(ع) 2: 27، أمالی المفید 1: 44، إرشاد القلوب 1: 77، مجموع الغرائب: 438، وسائل الشیعة 8: 320.

(3) الروضة من الکافی: 166، الخصال: أبواب الستة ح 14، الاختصاص: 234، مجموعة
الورّام 1: 137، مجموع الغرائب: 438، بحار الأنوار 78: 207، کنز العمّال 16: 87.

باب ذکر ما جاء فی ستّة ··· (145)

---

به حسد، روستائیان را به نادانى، و امیران و رئیسان را به جور و ستم.

13- وَ عَنِ العالِمِ علیه السلام أنَّهُ قالَ: خُذْ مِن سِتَّةٍ قَبلَ سِتَّةٍ: خُذْ مِن شَبابِکَ قَبلَ هَرَمِکَ، وَ مِن صِحَّتِکَ قَبلَ سَقمِکَ، وَ مِن قُوَّتِکَ قَبلَ ضَعفِکَ، وَ مِن غِناکَ قَبلَ فَقرِکَ، وَ مِن
فَراغِکَ قَبلَ شُغلِکَ، وَ مِن حَیاتِکَ قَبلَ مَوتِکَ⁽¹⁾.

و از عالم یعنى موسى بن جعفر علیه السلام مروى است که فرمود: غنیمت شمارید
شش چیز را قبل از آمدن شش چیز: جوانى را قبل از آمدن پیرى، سلامتى
را قبل از آمدن بیمارى، قوّت و نیرو را قبل از آمدن ضعف و سستى، بى
نیازى را قبل از آمدن فقر و تنگدستى، آسایش و فراغت را قبل از آمدن
شغل و گرفتارى، و حیات و زندگى را قبل از آمدن مرگ.

14- وَ مِمّا رُوِیَ عَنِ الصّادِقِینَ علیهم‏السلام: إنَّ مَن کانَتْ لَهُ إلَى اللّه‏ِ حاجَةٌ فَلیَطلُبها فِی سِتَّةِ أوقاتٍ: عِندَ الأذانِ، وَ عِندَ زَوالِ الشَّمسِ، وَ بَعدَ المَغرِبِ، وَ فِی الوَترِ، وَ بَعدَ صَلاةِ الغَداةِ، وَ عِندَ نُزُولِ الغَیثِ⁽²⁾.

و از روایات ائمّه علیهم‏السلام است که فرمودند: هرکس حاجتى از خدا دارد آن را
در شش وقت طلب نماید: هنگام اذان، هنگام زوال و ظهر، بعد از مغرب،
در نماز وتر، بعد از نماز صبح، و هنگام نزول باران.

15- وَ حُفِظَ عَنهُم علیهم‏السلام أنَّ سِتَّةً لا تَحجُبُ لَهُم عَنِ اللّه‏ِ تَعالى دَعوَةٌ: الإمامُ المُقسِطُ، وَ الوالِدُ البارُّ لِوَلَدِهِ، وَ الوَلَدُ الصّالِحُ لِوالِدِهِ، وَ المُؤمِنُ لأخِیهِ بِظَهرِ الغَیبِ⁽³⁾، وَ المَظلُومُ ، یَقُولُ اللّه‏ُ تَعالى: لأنتَقِمَنَّ لَکَ وَ لَو بَعدَ حِینٍ، وَ الفَقِیرُ لِلمُنعِمِ عَلَیهِ إذا کانَ مُؤمِنا⁽⁴⁾.

---

(1) أمالی الطوسی 2: 537، فیه خمسةٌ، الخصال: أبواب الأربعة ح 86، الکشکول 3: 378.

(2) أخرجه العلاّمة المجلسی فی بحار الأنوار 93: 347 من هذا الکتاب .

(3) ظهر الغیب: نفس الغیب، و الاضافة للإیضاح، کحقّ الیقین و غیره.

(4) الکافی 2: 509، الخصال: أبواب الأربعة ح 24، أمالی الطوسی 1: 149، راجع الوسائل 4:
أبواب الدعاء ب 41 إلى 44، و أخرجه المجلسی فی بحار الأنوار 93: 360، و النوری فی
المستدرک 5: 243 من هذا الکتاب.

(146) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

و نیز فرموده ‏اند: شش کس دعایشان مستجاب مى ‏شود: امام عادل، دعاى
پدر خیرخواه براى فرزند خود، دعاى فرزند صالح براى پدر خود، دعاى
مؤمن براى برادر مؤمن خود در غیبتش، دعاى مظلوم، که خدا مى‏ گوید:
انتقام مى‏ کشم براى تو اگر چه بعد از روزگارى باشد، و دعاى فقیر براى
کسى که نعمت دهد به او اگر مؤمن باشد.

16- وَ قالَ لُقمانُ لابنِهِ فِی وَصِیَّتِهِ: یا بُنَیَّ، أحُثُّکَ عَلى سِتِّ خِصالٍ لَیسَتْ فِیها خَصلَةٌ
إلاّ تُقَرِّبُکَ إلى رِضوانِ اللّه‏ِ تَعالى، وَ تُباعِدُکَ مِن سَخَطِهِ:

الأوَّلَةُ: أن تَعبُدَ اللّه‏َ تَعالى وَلا تُشرِکَ بِهِ شَیئا،

وَ الثّانِیَةُ: الرِّضا بِقَدَرِ اللّه‏ِ تَعالى فِیما أحبَبتَ أو کَرِهتَ،

وَ الثّالِثَةُ: أن تُحِبَّ فِی اللّه‏ِ، وَ تُبغِضَ فِی اللّه‏ِ،

وَ الرّابِعَةُ: أن تُحِبَّ لِلنّاسِ ما تُحِبُّ لِنَفسِکَ، وَ تَکرَهَ لَهُم ما تَکرَهُ لِنَفسِکَ،

وَ الخامِسَةُ: کَظمُ الغَیظِ، وَ الإحسانُ إلى مَن أساءَ إلَیکَ،

وَ السّادِسَةُ: تَرکُ الهَوى، وَ مُخالَفَةُ الرَّدى⁽¹⁾.

جناب لقمان در وصیّتى به فرزندش فرمود: اى پسر جان من، تشویق
مى‏ کنم تو را به شش چیز که هر یک از آنها نزدیک مى‏ کند تو را به رضا و
خوشنودى خدا، و دور مى ‏کند از غضب و خشم او:

اوّل آنکه بپرستى خدا را و شریکى براى او قرار ندهى.

دوم آنکه خوشنود باشى به آنچه خدا مقدّر کرده مورد پسندت باشد یا نباشد.

سوّم آنکه حبّ و بغضت براى خدا باشد.

چهارم آنکه بپسندى براى مردم آنچه را براى خود مى ‏پسندى، و نپسندى آنچه را براى خود نمى ‏پسندى.

پنجم آنکه خشم خود را فرو برى و نیکى نمائى به آنکه با تو بدى کرده.

ششم آنکه ترک کنى هوى و هوس را و مخالفت نمائى هلاک را.

17- وَ سِتَّةُ أشیاءَ تَحتاجُ إلى سِتَّةِ أشیاءَ: حُسنُ المَنطِقِ یَحتاجُ إلَى القَبُولِ، وَ الحَسَبُ
یَحتاجُ إلَى الأدَبِ، وَ السُّرُورُ یَحتاجُ إلَى الأمنِ، وَ القَرابَةُ تَحتاجُ إلَى الصِّداقَةِ، وَ
الشَّرَفُ یَحتاجُ إلَى التَّواضُعِ، وَ النَّجدَةُ⁽²⁾ تَحتاجُ إلَى الجِدِّ .

---

(1) کنز الفوائد 2: 164، أعلام الدِّین: 154، رواه النوری فی المستدرک 11: 311. الرّدى:
الهلاک.

باب ذکر ما جاء فی ستّة ··· (147)

---

و شش چیز محتاج به شش چیز است: حسن منطق و سخن زیبا نیاز به قبول
دارد، حسب نیاز به ادب دارد، سرور و شادى نیاز به امنیّت دارد، قرابت و
خویشى نیاز به صداقت دارد، شرف و بزرگى نیاز به تواضع و فروتنى
دارد، و نجده یعنى ذبّ از محارم و صبر در مواطن بر مکاره نیاز به جدّیت
و تلاش دارد.

18- وَ قالَ بَعضُ العُلَماءِ: یَصبَحُ المُؤمِنُ وَ لَهُ سِتَّةُ أعداءٍ: نَفسُهُ، وَ دُنیاهُ، وَ الشَّیطانُ
، وَ الجاهِلُ، وَ المُنافِقُ، وَ الکافِرُ. أمّا نَفسُهُ فَتُسارِعُهُ إلَى الشَّهَواتِ⁽¹⁾، وَ أمَّا الشَّیطانُ
فَیُرِیدُ مِنهُ الزِّلَّةَ، وَ أمَّا الدُّنیا فَتُفسِدُهُ، وَ أمَّا الجاهِلُ فَیَحسُدُهُ، وَ أمَّا المُنافِقُ فَیُؤذِیهِ، وَ أمَّا الکافِرُ فَیُرِیدُ قَتلَهُ⁽²⁾.

یکى از علماء گفته است: مؤمن شش دشمن دارد: نفس او، دنیا، شیطان،
نادان، منافق، کافر.

امّا نفس او در پى شهوتها و لذّتها است، امّا شیطان در پى لغزاندن اوست،
امّا دنیا در پى افساد اوست، امّا نادان در حسودى به اوست، امّا منافق در
پى اذیّت اوست، و امّا کافر در پى کشتن اوست.

19- وَ قالَتْ حُکَماءُ الهِندِ: سِتَّةُ أشیاءَ لا ثَباتَ لَها: ظِلُّ الغَمامِ، وَ خِلَّةُ الأشرارِ، وَ
المالُ الحَرامُ، وَ عِشقُ النِّساءِ، وَ السُّلطانُ الجائِرُ، وَ الثَّناءُ الکاذِبُ⁽³⁾.

حکماى هند گفته اند: شش چیز دوام و ثبات ندارد: سایه ابر، دوستى
مردمان بد، مال و منال، عشق و محبّت زنان، سلطنت و دولت ستمگر، و
مدح و ستایش دروغین.

20- وَ مِن أحسَنِ البَیانِ قَولُ بَعضِ العُلَماءِ: إنَّ عِمارَةَ الدُّنیا مَنُوطَةٌ بِسِتَّةِ أحوالٍ:

---

(1) النَّجْدة: اسم المرّة، الشجاعة، و الاغاثة. و فی روایة سئل الحسن بن علی علیه السلام عنها فقال: الذبّ عن المحارم و الصبر فی المواطن على المکاره.

(2) فی غیر «ق»: فتنازعه الشهوات.

(3) البیان و التبیین: 311 عن الأحنف، فیه أربعة.

(4) الحکمة الخالدة: 78، عیون الأخبار 3: 169، العقد الفرید 2: 119.

(148) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

أوَّلُها: التَّوَفُّرُ عَلَى المَناکِحِ، وَ قُوَّةُ الدَّواعِی إلَیها، الَّتِی لَوِ انقَطَعَتْ لانقَطَعَتْ أسبابُ
التَّناسُلِ مَعَها.

وَ ثانِیها: الحُنُوُّ عَلَى الأولادِ، الَّذِی لَو زالَ مِنَ البَشَرِ لَزالَ سَبَبُ التَّربِیَةِ، وَ کانَ فِی ذلِکَ الهَلاکُ .

وَ ثالِثُها: انبِساطُ الأمَلِ، الَّذِی بِهِ یَتَعاظَمُ الحِرصُ عَلَى المَعایِشِ⁽¹⁾ وَ العِمارَةِ وَ العَمَلِ .

وَ رابِعُها: عَدَمُ العِلمِ بِمَبلَغِ الأجَلِ الَّذِی یَصِحُّ بِهِ انبِساطُ الأمَلِ، وَ لَو عَلِمَ العَبدُ مَبَلَغَ أجَلِهِ لَضاقَ عَلَیهِ فَسِیحُ أمَلِهِ، وَ تَقاصَرَتْ حَرَکاتُهُ فِی عِمارَةِ الدُّنیا بِکَدِّهِ وَ عَمَلِهِ .

وَ خامِسُها: اختِلافُ أحوالِ البَشَرِ فِی الغِنى وَ الفَقرِ، وَ حاجَةُ بَعضِهِم إلى بَعضٍ، فَإنَّهُم لَو تَساوَوا فِی حالَةٍ واحِدَةٍ هَلَکُوا فِی الجُملَةِ، وَ هذا مِن نِظامِ الحِکمَةِ .

وَ سادِسُها: وُجُودُ السُّلطانِ، الَّذِی لَولا هِیبَتُهُ وَ کَفُّهُ لأیدِی العُتادِ بِسَطوَتِهِ لأهلَکَ بَعضُ النّاسِ بَعضا، وَ کانَ ذلِکَ داعِیا إلَى الخَرابِ وَ الفَناءِ⁽²⁾.

از بهترین بیانات، گفته یکى از علماست که فرموده: باعث عمارت و
آبادى دنیا شش چیز است:

اوّل: میل و رغبت بسیار مردم است به نکاح زنان بخاطر دواعى قویّه‏ اى که تشویق به آن مى‏ نماید و اگر قطع مى ‏شد آن دواعى، نسلها نیز قطع مى ‏شد.

دوّم: مهر و محبّت به فرزندان است که اگر نمى‏ بود چیزى باعث بر تربیت آنها نبود و منجر به هلاکت مى‏شد.

سوّم: انبساط و گستردگى آمال و آرزوهاست که باعث حرص بر کسب و کار و عمارت مى ‏شود.

چهارم: نعمت مخفى بودن اجل و مرگ است که باعث درازى آمال و آرزوهاست، و اگر آدمى مى ‏دانست مدّت اجلش را تنگ مى‏ شد بر او درازى آرزویش، و کم مى‏ نمود سعى و تلاش در آبادى دنیا را.

پنجم: اختلاف طبقاتى بشر در غنى و فقر و احتیاج بعضى به بعض دیگر است که اگر همه مردم در یک سطح و مساوى مى‏ بودند هلاک مى ‏شدند و همین رمز نظام جامعه است،

مؤیّد آن فرو پاشى اتّحاد جماهیر شوروى است است که مدّعى جامعه بى طبقه بودند. و انشاء الله نظام سرمایه داری هم بزودی سقوط خواهد کرد تا جهان با پذیرش نظام اسلام مهیا برای ظهور قائم آل محمد شود. الیس الصبح بقریب؟

---

(1) فی «م» و «ش» زیادة: و المهن.

(2) الکشکول 3: 378.

باب ذکر ما جاء فی ستّة ··· (149)

---

ششم: وجود سلطان است که اگر هیبت و سطوت او نبود تا دست سرکشان را کوتاه نماید هرج و مرج مى ‏شد و مردم یکدیگر را هلاک مى ‏کردند و دنیا خراب مى‏ شد.

21- وَ أوصى حَکِیمٌ وَلَدَهُ، فَقالَ: اعلَم یا بُنَیَّ، أنَّ أصعَبَ ما عَلَى الإنسانِ سِتَّةُ أشیاءَ:

أن یَعرِفَ نَفسَهُ، وَ یَعلَمَ عَیبَهُ، وَ یَکتُمَ سِرَّهَ، وَ یُخالِفَ هَواهُ، وَ یَهجُرَ شَهوَتَهُ، وَ یُمسِکَ عَنِ القَولِ فِیما لا یَعنِیهِ⁽¹⁾.

حکیمى فرزند خود را وصیّت کرد و گفت: بدان اى فرزندم که
دشوارترین چیزها بر انسان شش چیز است: خود را شناختن، عیب خود را
دانستن، راز خود را پنهان نمودن، مخالفت هواى نفس نمودن، شهوت
خود را کنترل کردن، فضول کلام خود را حفظ کردن.

22- وَ سِتُّ خِصالٍ لا یُطِیقُها إلاّ مَن کانَتْ نَفسُهُ شَرِیفَةٌ:

الثَّباتُ عِندَ حُدُوثِ النِّعَمِ الکَثِیرَةِ،

وَ الصَّبرُ عِندَ نُزُولِ المُصِیبَةِ العَظِیمَةِ،

وَ جَذبُ النَّفسِ إلَى العَقلِ عِندَ دَواعِی الشَّهوَةِ،

وَ مُداوَمَةُ کِتمانِ السِّرِّ،

وَ الصَّبرُ عَلَى الجُوعِ،

وَ احتِمالُ الجارِ⁽²⁾.

شش خصلت است که کسى طاقت آن را ندارد مگر کسى که صاحب
نفس شریفه باشد:

ثابت ماندن هنگام روى آوردن نعمت بسیار،

صبر و استوارى هنگام وارد شدن مصیبت بزرگ،

انجذاب نفس بسوى عقل در ستیز با شهوت و هواى نفس،

مداومت بر کتمان سرّ،

صبر کردن بر گرسنگى،

و تحمّل اذیّت و آزار همسایه.

23- وَ اعلَم أنَّ النُّبْلَ⁽³⁾ فِی سِتَّةِ أشیاءَ: مُؤاخاةُ الأکفاءِ، وَ مُداراةُ الأعداءِ، وَ الحَذَرُ
مِنَ السَّقطَةِ، وَ التَّیَقُّظُ مِنَ الوَرطَةِ، وَ تَجَرُّعُ الغُصَّةِ، وَ مُعاجَلَةُ الفُرصَةِ.

---

(1) فی «م» و «ق»: لا یعینه.

(2) الکشکول 3: 379.

(3) النُبْل: الفضل و النجابة. الوَرطة: الهلاک و أصلها الوحل یقع فیه الغنم فلا تقدر على
التخلّص، تجرّع الغصَّة: تحمّلها و عدم الجزع و الفزع فیها.

(150) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

و بدان که فضیلت در شش چیز است: دوستى و برادرى با همردیفان،
مدارا نمودن با دشمنان، حذر کردن از لغزش، نگاه داشتن خود از افتادن
در ورطه، فرو خوردن غم و غصّه، و ضایع نکردن فرصت.

24- وَ اعلَم أنَّ السَّخِیَّ مَن کانَتْ فِیهِ سِتُّ خِصالٍ:

أن یَکُونَ مَسرُورا بِبَذلِهِ، مُتَبَرِّعا بِعَطائِهِ، لا یُتبِعَهُ مَنَّا وَ لا أذىً، وَ لا یَطلُبَ عَلَیهِ عِوَضا مِن دُنیا، وَ یَرى أنَّهُ بِما یَفعَلُهُ یُؤَدِّی فَرضا، وَ یَعتَقِدَ أنَّ الَّذِی یَقبَلُ عَطاءَهُ قَد قَضى لَهُ حَقّا⁽¹⁾.

و بدان سخاوتمند آن کسى است که داراى شش خصلت باشد:

مسرور باشد به بذل و بخشش، عطا نماید به قصد تقرّب، از منّت گذاردن و اذیّت
اجتناب کند، در مقابل عطایش عوضى از دنیا نخواهد، بخشش را
فریضه ‏اى بداند که آن را بجا آورده است، و معتقد باشد آنکه عطایش را
قبول کرده حقّى از او را ادا کرده است پس ممنون او باشد.

25- فَأمّا حَقُّ النِّعمَةِ عَلَیکَ فَیَشتَمِلُ عَلى سِتِّ خِصالٍ:

المَعرِفَةُ بِها، وَ ذِکرُ ما تُناسى⁽²⁾ عِندَکَ مِنها، وَ مَعرِفَةُ مَولاها، وَ أن تَنسِبَها إلَیهِ، وَ أن تُحسِنَ لِباسَها، وَ أن تُقابِلَ مُسدِیها⁽³⁾بِالشُّکرِ عَلَیها .

امّا حقّ نعمت بر تو مشتمل بر شش خصلت است:

اینکه بشناسى نعمت را، یاد کنى آنچه را فکر مى‏کنى فراموش شده، بشناسى مولى و صاحب آن را، به صاحبش نسبت دهى آن را، نیکو نمائى پوشش و هیئت آن را، در قبال آن از منعم تشکّر کنى.

26- وَ اُوصِیکَ یا وَلَدِی بِسِتِّ خِصالٍ فِیها تَمامُ العِلمِ، وَ نِظامُ الأدَبِ:

الأوَّلَةُ: أن لا تُنازِعَ مَن فَوقَکَ،

وَ الثّانِیَةُ: أن لا تَقُولَ ما لا تَعلَمُ،

وَ الثّالِثَةُ: أن لا تَتَعاطى ما لا تَنالُ،

وَ الرّابِعَةُ: أن لا یُخالِفَ لِسانُکَ ما فِی قَلبِکَ،

وَ الخامِسَةُ: أن لا یُخالِفَ قُولَکَ فِعلُکَ،

---

(1) العقد الفرید 1: 199 مثله.

(2) فی «م»: یناسی و فی «أ»: ناشىَ و فی «ش»: یتاسى، و الکلمة ساقطه من «ق». تناسى الشیء
: أرى من نفسه أنّه نسیه .

(3) أسدى إلیه معروفا: أحسن و اتخذه عنده. مولاها: مُنعمها.

باب ذکر ما جاء فی ستّة ··· (151)

---

وَ السّادِسَةُ: أن لا تَدَعَ الأمرَ إذا أقبَلَ، وَ لا تَطلُبَهُ إذا أدبَرَ⁽¹⁾.

و سفارش مى ‏کنم تو را اى فرزندم به شش خصلت که کمال علم و نظام ادب است:

با مافوق خود مجادله مکن،

آنچه را نمى‏دانى مگو،

آنچه را به آن نمى‏رسى اقدام مکن،

زبانت با دلت یکى باشد،

گفتارت با کردارت یکى باشد،

و هرگاه امرى به تو روى آورد از آن دست برندار، و اگر پشت کرد به دنبالش مرو.

27- وَ احذَرْ یا بُنَیَّ العَجَلَةَ، فَإنَّ العَرَبَ کانَتْ تُسَمِّیها اُمُّ النَّداماتِ، وَ ذلِکَ أنَّ فِیها خِلالاً سِتّا:

یَقُولُ صاحِبُها قَبلَ أن یَعلَمَ،

وَ یُجِیبُ قَبلَ أن یَفهَمَ،

وَ یَعزِمُ قَبلَ أن یُفَکِّرَ،

وَ یَقطَعُ قَبلَ أن یُقَدِّرَ،

وَ یَحمِدُ قَبلَ أن یُجَرِّبَ،

وَ یَذُمُّ قَبلَ أن یَحمَدَ،

وَ هذِهِ الخِلالُ لا تَکُونُ فِی أحَدٍ إلاّ صَحِبَ النَّدامَةَ، وَ عَدِمَ السَّلامَةَ.

و بپرهیز اى فرزند از عجله و شتاب که عرب آن را مادر پشیمانیها مى ‏نامد، چون در آن شش چیز است:

عجول مى ‏گوید پیش از آنکه بداند،

مى‏گوید پیش از آنکه بفهمد،

تصمیم مى‏گیرد پیش از آنکه فکر کند،

مى‏برّد پیش از آنکه اندازه بگیرد،

و ستایش مى ‏کند پیش از آنکه تجربه نماید،

مذمّت مى‏ کند قبل از آنکه ستایش کند،

و این خصلتها نمى‏ باشد در کسى مگر آنکه پشیمان و ناسالم خواهد بود.

28- وَ اعلَم أنَّ سِتَّةَ أشیاءَ تَنقُصُ الحُزنَ:

استِماعُ کَلامِ العُلَماءِ،

وَ مُحادَثَةُ الأصدِقاءِ،

وَالمَشیُ فِی الخَضِرِ،

وَ الجُلُوسُ عَلَى الماءِ الجارِی،

وَ مَرِّ الأیّامِ،

وَ التَّأَسِّی بِذَوِی المَصائِبِ⁽²⁾.

و بدان اى فرزند که شش چیز اندوه را مى‏ کاهد:

گوش دادن به کلام علماء،
سخن گفتن با دوستان،

راه رفتن در سبزه ‏زار،

نشستن در کنار آب جارى،

گذشت ایّام،

و اقتدا به صاحبان مصیبت.

---

(1) العقد الفرید 1: 87، قاله شبیب بن شیبة لفتى من دوس، مجموعة الورّام 2: 27.

(2) مجموع الغرائب: 438.

(152) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

29- وَ سِتَّةُ أشیاءَ مَن ماتَ مِنها فَهُوَ قاتِلُ نَفسِهِ:

مَن أکَلَ طَعاما قَد أکَلَهُ مِرارا فَلَم یُوافِقهُ،

وَ مَن أکَلَ طَعاما فَوقَ ما تُطِیقُهُ مِعدَتُهُ،

وَ مَن أکَلَ قَبلَ أن یَستَبرِئَ ما أکَلَ،

وَ مَن رَأى بَعضَ أخلاطِ جَسَدِهِ⁽¹⁾ قَد هَجَمَ بِهَیَجانٍ، وَ وَجَدَ لِذلِکَ دَلائِلَ فَلَم
یَستَدرِکها بِالأدوِیَةِ المُسَکِّنَةِ،

وَ مَن أطالَ حَبسَ الحاجَةِ إذا هاجَتْ بِهِ،

وَ مَن أقامَ بِالمَکانِ الوَحشِ وَحدَهُ .

خودکشى نموده است هرکس بمیرد از شش چیز:

هر کس بخورد غذائى را که با تجربه فهمیده با مزاجش ناسازگار است،

هر کس بخورد بیشتر از طاقت معده‏ اش،

هر کس بخورد قبل از آنکه غذاى پیشین هضم شده باشد،

هر کس مشاهده نماید که بعضى از اخلاط هیجان نموده با علم به
علّت مبادرت به مداوا نکند،

و هر کس حس کند فشار معده را ولى به قضاى حاجت نرود،

و هر کس در جاهاى وحشتناک تنها توقف نماید.

30- وَ اعلَم أنَّ مَن رَضِیَ بِسِتَّةِ أشیاءَ صَفَتْ لَهُ دُنیاهُ، وَ صَحَّ لَهُ دِینُهُ: مَن رَضِیَ
بِبَلَدِهِ، وَ مَنزِلِهِ، وَ زَوجَتِهِ، وَ مَعِیشَتِهِ، وَ ما یَقسِمُهُ اللّه‏ُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ مِن رِزقِهِ، وَ ما
یَقضِیهِ اللّه‏ُ تَعالى عَلَیهِ وَ إن ألَّمَهُ وَ خالَفَ أمَلَهُ .

و بدان که هر کس راضى شود به شش چیز دینش صحیح و دنیایش با صفا
مى‏شود: راضى شود به شهر خود، و به منزل خود، و به زن خود، و به
معیشت خود، و به رزقى که خداوند قسمت او نموده، و به آنچه خدا تقدیر
و حکم نموده بر او اگر چه ناگوار و مخالف آرزویش باشد.

---

(1) أخلاط الجسد فی عرف الأقدمین: الدم و البلغم و السوداء و الصفراء.

باب ذکر ما جاء فی ستّة ··· (153)

---

باب
ذکر ما جاء فی سبعة

1- وَ قالَ سَیِّدُنا رَسُولُ اللّه‏ِ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم: سَبعَةٌ یُظِلُّهُمُ اللّه‏ُ عَزَّوَجَلَّ یَومَ لا ظِلَّ إلاّ ظِلُّهُ:

إمامٌ عادِلٌ، وَ شابٌّ نَشَأَ فِی عِبادَةِ اللّه‏ِ عَزَّوَجَلَّ،

وَ رَجُلٌ کانَ قَلبُهُ مُتَعَلِّقا بِالمَسجِدِ إذا خَرَجَ مِنهُ حَتّى یَعُودَ إلَیهِ،

وَ رَجُلانِ تَحابّا فِی اللّه‏ِ عَزَّوَجَلَّ اجتَمَعا عَلى ذلِکَ وَ تَفَرَّقا عَلَیهِ،
وَ رَجُلٌ ذَکَرَ اللّه‏َ تَعالى خالِیا فَفاضَتْ عَیناهُ⁽¹⁾ ،

وَ رَجُلٌ دَعَتْهُ امرَأَةٌ ذاتُ حَسَبٌ وَ جَمالٍ، فَقالَ: إنِّی أخافُ اللّه‏َ رَبَّ العالَمِینَ،

وَ رَجُلٌ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ أخفاها لا تَعلَمُ شِمالُهُ مِن یَمِینِهِ⁽²⁾.

سیّد و سرور ما رسول خدا صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم فرمود: خداوند هفت نفر را در سایه
رحمت خود قرار مى ‏دهد در روزى که سایه ‏اى جز سایه او نیست:

امام عادل، جوانى که پرورش یافته باشد در عبادت خدا،

کسى که دلش تنگ شود براى مسجد از وقتى که بیرون مى‏ رود از آن تا وقتى که برمى‏ گردد،

---

(1) فاضت عینه: سالت دمعها بکثرة.

(2) الخصال: أبواب السبعة ح 7 و 8، عوالی اللآلی 1: 89.

(154)

---

هر دو نفرى که براى خدا با هم رفیق شوند و جمع شدن و
تفرّقشان هم براى خدا باشد، کسى که در خلوت یاد خدا کند و چشمش پر
آب شود، مردى که زن زیبائى او را به خود دعوت کند و او بگوید من از
پروردگار عالم مى‏ترسم، و کسى که صدقه را چنان مخفى دهد که دست
چپش از راستش با خبر نشود.

2- وَ عَنِ الحُسَینِ بنِ عَلِیٍ علیهماالسلام قالَ، قالَ رَسُولُ اللّه‏ِ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم: أوصانِی رَبِّی بِسَبعِ خِصالٍ:

أوصانِی بِالإخلاصِ فِی السِّرِّ وَ العَلانِیَةِ،

وَ أن أعفُوَ عَمَّن ظَلَمَنِی،

وَ اُعطِیَ مَن حَرَمَنِی،

وَ أصِلَ مَن قَطَعَنِی،

وَ أن یَکُونَ صَمْتِی تَفَکُّرا، وَ کَلامِی ذِکرا⁽¹⁾، وَ نَظَرِی
اعتِبارا⁽²⁾.

و نیز روایت شده از امام حسین علیه السلام از رسول خدا صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم که ایشان فرمود: پروردگارم مرا به هفت خصلت سفارش کرد:

به اخلاص در عمل ظاهرا و باطنا،

و آنکه عفو نمایم از کسى که به من ظلم نماید،

و عطا کنم به کسى که مرا محروم نموده،

 و پیوند نمایم با کسى که از من بریده، و آنکه سکوتم
همراه با تفکّر باشد، و سخنم ذکر باشد، و نظرم همراه با عبرت باشد.

3- وَ قالَ سَلمانُ الفارِسِیّ رحمه ‏الله: سَمِعتُ رَسُولَ اللّه‏ِ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم یَقُولُ: مَن وَلِیَ سَبعَةً مِنَ المُسلِمِینَ بَعدِی فَلَم یَعدِل فِیهِم، وَ لَم یَستَنَّ بِسُنَّتِی لَقِیَ اللّه‏َ تَعالى وَ هُوَ عَلَیهِ غَضبانٌ⁽³⁾.

سلمان فارسى رحمه ‏الله گفت: از رسول خدا صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم شنیدم که فرمود: هر که والى شود بعد از من بر هفت نفر از مسلمانان و به عدالت در بین ایشان رفتار
نکند، و به سنّت من عمل ننماید ملاقات کند خدا را در حالى که خدا بر او غضبناک باشد.

4- وَ قالَ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم: إنِّى لَعَنتُ سَبعَةً لَعَنَهُمُ اللّه‏ُ عَزَّوَجَلَّ، وَ کُلُّ نَبِیٍّ مُجابُ الدَّعوَةِ:

---

(1) فی «ش»: و نطقی ذکرا، و فی «م» و «ق» ساقط.

(2) کنزالفوائد للمؤلِّف 2: 11، تحف العقول: 36 عن رسول اللّه‏ (ص)، البیان و التبیین 224
عن الحسن (ع) عنه (ص).

(3) مجموعة ورّام بن أبی فراس 2: 110.

باب ذکر ما جاء فی سبعة ··· (155)

---

الزّائِدُ فِی کِتابِ اللّه‏ِ تَعالى، وَ المُکَذِّبُ بِقَدرِهِ، وَ الُمخالِفُ لِسُنَّتِی وَ المُستَحِلُّ لِما حَرَّمَ اللّه‏ُ، وَ الُمحَرِّمُ لِما أحَلَّ اللّه‏ُ، وَ المُتَسَلِّطُ بِالجَبرِیَّةِ، وَ المُستَأثِرُ⁽¹⁾ عَلَى المُسلِمِینَ بِفَیئِهِم⁽²⁾.

و نیز فرمود: من لعن و نفرین کردم هفت نفر را که خدا و هر پیامبر
مستجاب الدّعوه‏اى لعنت نموده ایشان را: زیاد کننده در کتاب خدا،
تکذیب کننده تقدیر الهى، مخالفت کننده با سنّت من، حلال کننده
محرّمات خدا، حرام کننده حلالهاى خدا، متسلّط با قهر و جبر، اختصاص
دادن غنائم عمومى را به خود.

5- وَ قالَ البراءُ بنُ عازِب⁽³⁾: أمَرَنا رَسُولُ اللّه‏ِ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم بِسَبعٍ، وَ نَهانا عَن سَبعٍ: أمَرَنا بِعِیادَةِ المَرِیضِ، وَ بِاتِّباعِ الجَنائِزِ، وَ إفشاءِ السَّلامِ، وَ إجابَةِ الدّاعِی، وَ تَشمِیتِ
العاطِسِ⁽⁴⁾، وَ نُصرَةِ المَظلُومِ، وَ إبرارِ القَسَم⁽⁵⁾.

وَ نَهانا عَنِ استِعمالِ آنِیَةِ الفِضَّةِ، وَ عَنِ التَّخَتُّمِ بِالذَّهَبِ، وَ عَنِ المَیثَرَةِ⁽⁶⁾، وَ عَن
لَبسِ الحَرِیرِ، وَ الدِّیباجِ، وَ القَسِیِّ⁽⁷⁾ـ وَ هُوَ المُضَلَّعُ ـ وَ الإستَبرَقِ⁽⁸⁾.

---

(1) استأثر بالشیء على الغیر: استبدّ به و خصَّ به نفسَهُ. الفَیء: الغنیمة، الخراج.

(2) الخصال: أبواب السبعة ح 24 و 25 أیضا أبواب الستة ح 41، المحاسن: 11، مجموعة ورّام
2: 110، کنز العمّال 16: 90.

(3) هو أبو عامر الأنصاری الخزرجی الصحابی بن الصحابی و من أصفیاء أصحاب أمیرالمؤمنین علیه السلام، غزا مع النَّبی صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم خمس عشر غزوة و هو الّذی افتتح الرّی، و شهد مع علی علیه السلام الجمل و صفّین و النّهروان، نزل الکوفة و مات بها سنة 72.

(4) شمَتَ العاطسَ: دعا له بمثل قوله: یرحمک اللّه‏.

(5) أبرَّ القَسَم صاحبُه: أمضاه على الصدق و لم یحنثه. و أبرَّ قسمه: صدّقه، فیحتمل أن یکون هنا بمعنى قبول القسم من المسلم و تصدیقه فیما حلف له، و قال الصدوق، قال الخلیل بن أحمد: لعلّه إبرار المُقسِم.

(6) المِیثَرة: شیءٌ کالمِرفَقه و الِمخدَّة یُجعل على السرج، و عن أبیعبیدة: جاء فیها النهی لأنّها کانت من مراکب العجم من دیباج أو حریر. القسیّ: ثیاب من کتان مخلوطة بحریر، المُضلَّع
من الثیاب: المخطَّط. الإستَبْرَق: ثیابٌ من حریر و ذهب، فارسیة.

(156) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

براء بن عازب گفته: رسول خدا صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم ما را به هفت چیز امر نمود و از
هفت چیز نهى فرمود، امر فرمود به: عیادت بیماران، تشییع جنازه‏ها،
افشاى سلام، اجابت دعوت کنندگان، دعا براى عطسه کننده به اینکه
بگویى: یَرحَمُکَ اللّه‏ُ و او جواب دهد: یَغفِرُ اللّه‏ُ لَکُم و یَرحَمُکُم، یارى
کردن مظلومان، و قبول کردن قسم .

و نهى فرمود از: استعمال ظروف نقره، بدست کردن انگشتر طلا، و نشستن
بر زینى که روى آن پارچه حریر انداخته‏اند، پوشیدن لباس حریر،
پوشیدن لباس دیبا، پوشیدن لباسى که مخلوطى از حریر دارد و یا مظلّع که
لباس راه راه است، و از پوشیدن لباسهاى زربافت.

6- وَ قالَ ابنُ عَبّاسٍ رحمه‏الله قالَ رَسُولُ اللّه‏ِ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم: سَبعَةُ أشیاءَ یُکتَبُ لِلعَبدِ ثَوابُها بَعدَ وَفاتِهِ: رَجُلٌ غَرَسَ نَخلاً، أو حَفَرَ بِئرا، أو أجرى نَهرا، أو بَنى مَسجِدا، أو کَتَب
مُصحَفا، أو وَرَّثَ عِلما، أو خَلَّفَ وَلَدا صالِحا یَستَغفِرُ لَهُ بَعدَ وَفاتِهِ⁽¹⁾.

ابن عبّاس نقل مى‏کند که رسول خدا صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم فرمود: هفت چیز است که
ثواب آن نوشته مى‏شود براى بنده حتّى پس از مرگش: کاشتن درخت،
حفر نمودن چاه آب، جارى ساختن نهر آب، بنا نمودن مسجد، نوشتن و
چاپ کردن قرآن، باقى گذاشتن کتاب علمى، فرزند صالحى که استغفار
کند بعد از مرگ او برایش.

7- وَ قالَ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم: سَبعَةُ أشیاءَ آفَةُ سَبعَةِ أشیاءَ: آفَةُ السَّماحَةِ المَنُّ، وَ آفَةُ الجَمالِ الخُیَلاءُ، وَ آفَةُ الحَدِیثِ الکِذبُ، وَ آفَةُ العِلمِ النِّسیانُ، وَ آفَةُ العِبادَةِ الفَترَةُ، وَ آفَةُ
الظَّرفِ الصَّلفُ⁽²⁾، وَ آفَةُ الحَسَبِ الفَخرُ⁽³⁾.

---

(1) فی «م» و «ش» و «ع»: الوشی، و هو بمعناه.

(2) الخصال: أبواب السبعة: ح 2: قرب الإسناد: 34، الأربعین للشهید: 34، السنن الکبرى
للبیهقی 1: 27.

(3) الکافی 7: 57، الفقیه 1: 185، أیضا 4: 246، الخصال: باب الستة ح 9، مجموعة ورّام 2: 110، مجموع الغرائب: 438، الجامع الصغیر 2: ح 4643.

باب ذکر ما جاء فی سبعة ··· (157)

---

و نیز فرمود: هفت چیز آفت هفت چیز است: آفت جود و سخاوت منّت
نهادن است، آفت زیبائى و جمال تکبّر و تبختر است، آفت سخن دروغ
است، آفت علم فراموشى است، آفت عبادت سستى و وارفتگى است،
آفت ظرافت و نکته‏هاى خوب گفتن لاف زدن است، و آفت حسب فخر نمودن است.

8- وَ رُوِیَ عَنِ الإمامِ الصّادِقِ علیه السلام أنَّهُ قالَ: کَمالُ الأدَبِ وَ المُرُوَّةِ فِی سَبعِ خِصالٍ:
العَقلُ، وَ الحِلمُ، وَ الصَّبرُ، وَ الرِّفقُ، وَ الصَّمتُ، وَ حُسنُ الخُلقِ، وَ المُداراةُ⁽¹⁾.

از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: ادب کامل و مردانگى در هفت
چیز است:

عقل، حلم، صبر، رفق و نرمى، سکوت، خوش اخلاقى، و مدارا نمودن.

9- وَ قالَ الصّادِقُ علیه السلام: الکَبائِرُ سَبعَةٌ، فِینا نَزَلَتْ وَ مِنَّا استُحِلَّتْ:

فَأوَّلُها: الشِّرکُ بِاللّه‏ِ العَظِیمِ،

وَ ثانِیها: قَتلُ النَّفسِ الَّتِی حَرَّمَ اللّه‏ُ،

وَ ثالِثُها: أکلُ مالِ الیَتِیمِ،

وَ رابِعُها: عُقُوقُ الوالِدَینِ،

وَ خامِسُها: قَذفُ الُمحصَنَةِ،

وَ سادِسُها: الفِرارُ مِنَ الزَّحفِ،

وَ سابِعُها: إنکارُ حَقِّنا أهلِ البَیتِ⁽²⁾.

و نیز فرمود: گناهان کبیره هفت است که براى حفظ حرمت ما نازل شده
لکن نابکاران آنها را در مورد ما حلال شمردند:

اوّل شرک به خداى بزرگ،

دوم کشتن نفس محترمه که خدا حرام کرده خون او را،

سوّم خوردن مال یتیم،

چهارم عقوق والدین،

پنجم متّهم کردن زن عفیفه،

ششم گریختن از جنگ واجب،

هفتم انکار حقّ ما اهل بیت.

عدد کبائر در باب نهم نیز بیاید.

---

(1) الظَّرف: البراعة و ذکاء القلب، الکیاسة. الظرف فی اللسان: البلاغة، و فی الوجه: الحسن،
وفی القلب: الذکاء. فی الحدیث: جمال الرجل ظرفه. الصَّلف: الغلوّ فی الظرف و الزیادة على
المقدار مع تکبّر.

(2) الخصال: أبواب التسعة: ح 7، کنز العمّال 16: 112، 117، 267.

(3) مجموع الغرائب: 439.

(4) الخصال: أبواب السبعة ح 56.

(158) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

10- وَ قالَ الإمامُ الرِّضا علیه السلام: سَبعَةُ أشیاءَ بِغَیرِ سَبعَةِ أشیاءَ مِنَ الاستِهزاءِ:

مَنِ استَغفَرَ اللّه‏َ بِلِسانِهِ وَ لَم یَندَم قَلبُهُ استَهزَأَ بِنَفسِهِ⁽¹⁾،

وَ مَن سَأَلَ اللّه‏َ التَّوفِیقَ وَ لَم یَجتَهِد فَقَدِ استَهزَأَ بِنَفسِهِ،

وَ مَنِ استَحرَمَ⁽²⁾ وَ لَم یَحذَر فَقَدِ استَهزَأَ بِنَفسِهِ،

وَ مَن سَأَلَ اللّه‏َ الجَنَّةَ وَ لَم یَصبِر عَلَى الشَّدائِدِ فَقَدِ استَهزَأَ بِنَفسِهِ،

وَ مَن تَعَوَّذَ بِاللّه‏ِ مِنَ النّارِ وَ لَم یَترُک شَهَواتِ الدُّنیا فَقَدِ استَهزَأَ بِنَفسِهِ،

وَ مَن ذَکَرَ المَوتَ وَ لَم یَستَعِدَّ لَهُ فَقَدِ استَهزَأَ بِنَفسِهِ،

وَ مَن ذَکَرَ اللّه‏َ وَ لَم یَشتَق إلى لِقائِهِ فَقَدِ استَهزَأَ بِنَفسِهِ⁽³⁾.

حضرت امام رضا علیه السلام فرمود: هفت چیز بدون هفت چیز استهزاء و مسخره
نمودن خود است:

هر که به زبان استغفار نماید و در دل پشیمان نباشد خود را مسخره کرده است،

و هر که از خدا توفیق طلب کند ولى سعى و تلاش ننماید خود را مسخره کرده است،

و هر که در پى احتیاط و اجتناب از حرام باشد امّا حذر نکند خود را مسخره کرده است،

و هر که از خدا بهشت را طلب نماید امّا بر سختى تکالیف و مصیبات صبر نکند خود را
مسخره کرده است،

و هر که از جهنّم به خدا پناه برد امّا ترک لذّت و شهوتهاى دنیا نکند خود را مسخره کرده است،

و هر که به یاد مرگ باشد امّا خود را مهیّا نسازد خود را مسخره کرده است،

و هر که به یاد خدا باشد امّا مشتاق ملاقات او نباشد خود را مسخره است.

11- وَ رُوِیَ عَنِ العالِمِ علیه السلام أنَّهُ قالَ: سَبعٌ مَن کُنَّ فِیهِ فَقَدِ استَکمَلَ حَقِیقَةَ الإیمانِ، وَ
فُتِحَتْ لَهُ أبوابُ الجَنانِ:

مَن أسبَغَ وُضُوءَهُ،

وَ أحسَنَ صَلاتَهُ،

وَ أدّى زَکاةَ مالِهِ،

وَ کَفَّ غَضَبَهُ،

وَ سَجَنَ لِسانَهُ،

وَ تَفَقَّهَ لِدِینِهِ⁽⁴⁾،

وَ أدَّى النَّصِیحَةَ لأهلِ بَیتِ نَبِیِّهِ

---

(1) هذه الفقرة سقطت من غیر «أ».

(2) اِستَحْرَمَ الشیء: عدَّه حَراما.

(3) کنز الفوائد 1: 330، مجموعة ورّام بن أبی فراس 2: 110.

(4) کذا فی «أ» و مجموعة ورّام، فی «م» و «ش»: و استغفر اللّه‏ تعالى، و فی «ع» و الخصال: و استغفر لذنبه.

باب ذکر ما جاء فی سبعة ··· (159)

---

صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم ⁽¹⁾.

و از امام موسى بن جعفر علیهماالسلام روایت شده که فرمود: هر که داراى هفت
چیز باشد حقیقتا ایمانش کامل شده و درهاى بهشت بر او باز است:

کسى که وضو را کامل بگیرد،

نماز را نیکو بجاى آورد،

زکات مال خود را بدهد،

خشم خود را باز دارد،

زبان خود را در بند کند،

تفقّه در دین نماید، یا در بعضى نقلها: براى گناهان خود استغفار نماید،

و حقّ اخلاص نسبت به اهل بیت پیامبرش را اداء نماید.

12- وَ عَنهُ علیه السلام أنَّهُ قالَ: سَبعَةُ أشیاءَ تَدُلُّ عَلى عُقُولِ أصحابِها:

المالُ یَکشِفُ عَن مِقدارِ عَقلِ صاحِبِهِ،

وَ الحاجَةُ تَدُلُّ عَلى عَقلِ صاحِبِها،

وَ المُصِیبَةُ تَدُلُّ عَلى عَقلِ مَن نَزَلَتْ بِهِ،

وَ الغَضَبُ یَدُلُّ عَلى عَقلِ الغَضبانِ،

وَ الکِتابُ یَدُلُّ عَلى کاتِبِهِ،

وَ الرَّسُولُ یَدُلُّ عَلى قَدرِ عَقلِ مُرسِلِهِ،

وَ الهَدِیَّةُ تَدُلُّ عَلى عَقلِ مُهدِیها⁽²⁾.

و نیز فرمود: هفت چیز دلالت دارد بر مقدار خردمندى صاحبان آنها:

اوّل مال است که نماینده خردِ صاحب آن است،

دوم حاجت است که دلالت مى‏ کند بر عقل صاحب آن،

سوّم مصیبت است که دلالت دارد بر قدر عقل مصیبت ‏زده،

چهارم غضب است که دلالت دارد بر مقدار عقل غضبناک،

پنجم نامه و کتاب است که دلالت مى‏کند بر عقل نویسنده ‏اش،

ششم پیام آورنده است که دلالت مى‏کند بر عقل فرستنده ‏اش،

هفتم هدیه است که دلالت مى ‏کند بر مقدار عقل هدیه کننده.

13- وَ قِیلَ: سَبعَةُ أشیاءَ لا قِوامَ لَها إلاّ بِسَبعَةِ أشیاءَ: المَرأَةُ بِزَوجِها، وَ الوَلَدُ بِوالِدِهِ، وَ المُتَأَدِّبُ بِمُؤَدِّبِهِ، وَ الرَّعِیَّةُ بِالمَلِکِ، وَ المُلْکُ بِالعَقلِ، وَ العَقلُ بِالتَّثَبُّتِ⁽³⁾، وَ طاعَةُ اللّه‏ِ
بِمُخالَفَةِ الهَوى .

---

(1) الفقیه 4: 359، الخصال: باب السبعة ح 13، أمالی الصدوق: 273، المواعظ: 19،
الاختصاص: 233، المحاسن: 11 و 290، مجموعة ورّام 2: 111.

(2) العقد الفرید 2: 114 بعضه، مجموعة ورّام 2: 111.

(3) التثبُّت: التأنّی و المشاورة فی الأمر و الرأی.

(160) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

و گفته شده: هفت چیز قوام و پایداریش به هفت چیز است: زن به شوهر،
فرزند به پدر، شاگرد به استاد، رعیّت به سلطان، سلطنت به عقل، عقل به
تأمّل و مشورت، طاعت خدا به مخالفت نمودن هوى و هوس.

14- وَ یَنبَغِی أن یَکُونَ لِلمَلِکِ سَبعَةُ أشیاءَ:

1. وَزِیرٌ یَثِقُ بِهِ وَ یُفضِی إلَیهِ بِسِرِّهِ،

2. وَ حِصْنٌ یَلجَأُ إلَیهِ عِندَ الحاجَةِ،

3. وَ فَرَسٌ إذا فَزِعَ إلَیهِ نَجّاهُ،

4. وَ سَیفٌ إذا بارَزَ بِهِ الأقرانَ لَم یَخَف أن یَخُونَهُ⁽¹⁾،

5. وَ ذَخِیرَةٌ خَفِیفَةُ الَمحمِل إذا نابَتهُ نائِبَةٌ وَجَدَها،

6. وَ حَظِیَّةٌ⁽²⁾جَمِیلَةُ الوَجهِ وَ الخُلقِ إذا دَخَلَ إلَیها أذهَبَتْ هَمَّهُ،

7. وَ طَبّاخٌ إذا لَم یَشتَهِ الطَّعامَ صَنَعَ لَهُ ما یَشتَهِیهِ⁽³⁾.

و سزاوار است براى پادشاه هفت چیز باشد: وزیرى که اعتماد به او داشته
باشد و محرم اسرارش باشد، دژ محکمى که هنگام نیاز به آنجا پناه برد،
اسب تیز روى که هنگام نیاز نجاتش دهد، شمشیر برّنده‏اى که هنگام نیاز
به او خیانت نکند، گنجینه جمع و جورى که هنگام نیاز چاره دردش باشد،
فرشته زیبائى که هرگاه با حال اندوه بر او وارد شود شاد گردد، طبّاخ
ماهرى که هرگاه میل به غذا نداشت غذاى باب میلش طبخ نماید.

15- وَ تَبَعَ رَجُلٌ حَکِیما سَبعَ مِائَةِ فَرسَخٍ فِی سَبعِ کَلِماتٍ: فَقالَ لَهُ: إنِّی أتَیتُکَ لِتُعَلِّمَنِی
مِن بَعضِ ما عَلَّمَکَ اللّه‏ُ تَعالى، قالَ لَهُ: هاتِ،

فَقالَ لَهُ: أخبِرنِی عَنِ السَّماءِ وَ ما أثقَلُ مِنها،

وَ عَنِ الأرضِ و ما أوسَعُ مِنها،

وَ عَنِ البَحرِ وَ ما أغنى مِنهُ،

وَ عَنِ الحَجَرِ وَ ما أقسى مِنهُ،

وَ عَنِ النّارِ وَ ما أحَرُّ مِنها،

وَ عَنِ الثَّلجِ وَ ما أبَرَدُ مِنهُ،

وَ عَنِ الیَتِیمِ وَ ما أضعَفُ مِنهُ.

فَقالَ: البُهتانُ عَلَى البَرِیءِ أثقَلُ مِنَ السَّماواتِ السَّبعِ،

وَ الحَقُّ أوسَعُ مِنَ الأرضِ،

وَ قَلبُ القانِعِ أغنى مِنَ البَحرِ،

وَ قَلبُ الکافِرِ أقسى مِنَ الحَجَرِ،

وَ صَدرُ الحَرِیصِ أحَرُّ مِنَ النّارِ،

وَ قَلبُ الواثِقِ بِاللّه‏ِ تَعالى أبرَدُ مِنَ الثَّلجِ،

وَ الَّنمّامُ أضعَفُ مِنَ الیَتِیم⁽⁴⁾.

---

(1) فی «م» و «ش»: الأعداء لم یخیبه.

(2) الحظیَّة: السریَّة المکرّمة عند أمیر أو ملک. و فی «م»: حضینة و فی «ق»: خطیبة، تصحیف.

(3) عیون الأخبار 1: 110 عن اُمّ جبغویه ملک طخارستان لنصر بن سیّار اللیثی.

باب ذکر ما جاء فی سبعة ··· (161)

---

در روایت است که مردى جهت آموختن هفت چیز از حکیمى هفتصد
فرسخ راه پیمود و به او گفت: من نزد تو آمده‏ام تا بیاموزى مرا از آنچه
خدا علمش را به تو داده، حکیم گفت: بپرس، پس آن مرد گفت: خبر بده
مرا از آنچه از آسمانها سنگین‏تر است؟ و از زمین وسیعتر است؟ و از دریا
غنى‏تر است؟ و از سنگ سخت‏تر است؟ و از آتش داغ‏تر است؟ و از یخ
سردتر است؟ و از یتیم ضعیف‏تر ؟

حکیم در پاسخ گفت: بهتان بر بى‏گناه از آسمان سنگین‏تر است. حقّ از
زمین وسیعتر است. دل آدم قانع از دریا غنى‏تر است. دل کافر از سنگ
سخت‏تر است. سینه آدم حریص از آتش داغ‏تر است، دل کسى که اعتماد
به خدا دارد از یخ خنک‏تر است. و سخن‏چین از یتیم ضعیف‏تر و بیچاره‏تر
است.

مترجم گوید: بدبختى و بیچارگى سخن‏چین را شیخ سعدى خوش سروده
است آنجا که گفته:

میان دو کس جنگ چون آتش است	سخن چین بدبخت هیزم کش است
کنند این و آن خوش دگرباره دل	وى اندر میان کور بخت و خجل
میان دو تن آتش افروختن	نه عقل است خود را در او سوختن

16- وصّى حَکِیمٌ وَلَدَهُ، فَقالَ: اعلَم یا بُنَیَّ أنَّهُ لا خَیرَ فِی سَبعٍ إلاّ بِسَبعٍ: لا خَیرَ فِی
قَولٍ إلاّ بِفِعلٍ، وَ لا فِی مَنظَرٍ إلاّ بِمَخْبَرٍ، وَ لا فِی مِلکٍ إلاّ بِجُودٍ، وَ لا فِی صِداقَةٍ إلاّ
بِوَفاءٍ، وَ لا فِی فِقهٍ إلاّ بِوَرَعٍ، وَ لا فِی صَدَقَةٍ إلاّ بِنِیَّةٍ⁽¹⁾، وَ لا فِی حَیاةٍ إلاّ بِصِحَّةٍ وَ أمنٍ⁽²⁾.

حکیمى فرزندش را سفارش کرد و گفت: بدان اى پسرکم که خیرى
نیست در هفت چیز مگر مقرون شود به هفت چیز: خیرى در گفتار نیست

---

(1) الخصال: باب السبعة ح21، أمالی الصدوق: 203، معانی الأخبار1: 177، الاختصاص:247.

(2) فی «م» و «ش»: و لا فی فعل إلاَّ بنیّة.

(3) الفقیه 4: 369، و المواعظ: 40 عن رسول اللّه‏ (ص)، و الاختصاص: 258 عن علی (ع)
بزیادة: و لا فی الوطن إلاَّ مع الأمن و السرور.

(162) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

مگر با کردار، و نه در دیدن مگر به آزمودن، و نه در مال مگر با جود و
بخشش، و نه در رفاقت مگر با وفا، و نه در فقه مگر با ورع، و نه در عمل
مگر با نیّت، و نه در زندگى مگر با صحّت و سلامتى و امنیّت.

17- وَ اعلَم أنَّ سَبعَةَ أشیاءَ تُؤَدِّی إلى فَسادِ العَقلِ: الکِفایَةُ التّامَّةِ، وَ التَّعظِیمُ
المُسرِفُ⁽¹⁾، وَ إهمالُ الفِکرِ، وَ الأنَفَةُ مِنَ التَّعلِیمِ، وَ شُربُ الخَمرِ، وَ مُلازَمَةُ النِّساءِ، وَ
مُخالَطَةُ الجُهّالِ.

و بدان که هفت چیز منجر به فساد عقل خواهد شد: کفایت نمودن امور و
کارگزارى کردن تامّ و کامل بتنهایى، بزرگ شمارى و تعظیم بیش از حدّ،
بیکار و مهمل گذاشتن فکر، ننگ داشتن از آموختن، شرب خمر، ملازمت
با زنان، و اختلاط با نادانان.

18- وَ سَبعَةُ أشیاءَ یا وَلَدِی لا یَحسُنُ أن تُهمِلَهُنَّ⁽²⁾: زَوجَتُکَ ما وافَقَتکَ، وَ مَعِیشَتُکَ
ما کَفَتکَ، وَ دارُکَ ما وَسَعَتکَ، وَ ثِیابُکَ ما سَتَرتکَ، وَ دابَّتُکَ ما حَمَلَتکَ، وَ صاحِبُکَ
ما أنصَفَکَ، وَ جَلِیسُکَ ما فَهِمَ عَنکَ⁽³⁾.

اى فرزندم هفت چیز را صحیح نیست که مهمل و بلا استفاده بگذارى:
همسرت مادامى که موافقت نماید تو را، کسب و منبع درآمدت مادامى
که کفایت کند تو را، منزلت مادامى که وسعت و گنجایش داشته باشد تو
را، جامه‏ات مادامى که بپوشاند تو را، مرکبت مادامى که حمل نماید تو را،
رفیق و همراهت مادامى که انصاف دهد تو را، و همنشینت مادامى که
درک کند تو را.

19- وَ اعلَم أنَّ لِوَلَدِکَ عَلَیکَ سَبعَةَ حُقُوقٍ: تَتَخَیَّرُ اُمَّهُ، وَ اسمَهُ، وَ ظِئرَهُ⁽⁴⁾، وَ تُعَلِّمُهُ
کِتابَ اللّه‏ِ تَعالى، وَ الخَطَّ، وَ الحِسابَ، وَ السّباحَةَ .

---

(1) فی «م» و «ش»: التعظیم و الشرف، تصحیف.

(2) فی «أ» و «ق»: تملّهنَّ.

(3) مجموع الغرائب: 439.

(4) الظِئر: المرضعة لولد غیرها.

باب ذکر ما جاء فی سبعة ··· (163)

---

و بدان که براى فرزندت بر تو هفت حقّ است: مادرش را از زنان عفیفه و
نجیبه انتخاب کنى، نام نیکو بر او بگذارى، دایه خوب برایش بگیرى،
قرآن را به او بیاموزى، و تعلیمش دهى خط نوشتن را، و حساب کردن را،
و شنا کردن را.

20- وَ لَیسَ یَکُونُ صَدِیقُکَ صَدِیقا حَتّى یَحفَظَکَ فِی سَبعَةِ أشیاءَ: فِی أهلِکَ وَ وَلَدِکَ، وَ قِلَّتِکَ، وَ عِلَّتِکَ، وَ نِکبَتِکَ⁽¹⁾، وَ غَیبَتِکَ، وَ بَعدَ وَفاتِکَ .

رفیق و دوست حقیقى نیست مگر آنکسى که پاس بدارد حرمت تو را و
حفظت کند در هفت چیز: در اهل و خانواده‏ات، در فرزندانت، در
تنگدستى و نداریت، در مریضى و بیماریت، در مصیبت و خواریت، در
غیبت و دوریت، و در مرگ و بعد از وفاتت.

---

(1) النَکبة: المصیبة.

(164) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

باب
ذکر ما جاء فی ثمانیة

1- رُوِیَ عَن سَیِّدِنا رَسُولِ اللّه‏ِ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم أنَّهُ قالَ: ثَمانُ خِصالٍ مَن عَمِلَ بِها مِن اُمَّتِی حَشَرَهُ اللّه‏ُ تَعالى فِی جُملَةِ النَّبِیِّینَ، وَ الصِّدِّیقِینَ، وَ الشُّهَداءِ، وَ الصّالِحِینَ، فَقِیلَ: وَ ما
هِیَ یا رَسُولَ اللّه‏ِ ؟ فَقالَ: مَن زَوَّدَ حاجّا، وَ أغاثَ مَلهُوفا، وَ أعتَقَ مَملُوکا، وَ رَبّى
یَتِیما، وَ هَدى ضالاًّ، وَ أطعَمَ جائِعا، وَ أروى عَطشانا، وَ صامَ فِی یَومِ حرٍّ شَدِیدٍ⁽¹⁾.

از سرور ما رسول خدا صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم روایت شده که فرمود: هشت خصلت است
هر که از امّت من به آنها عمل کند حقتعالى او را با پیغمبران و صدّیقان و
شهیدان و صلحاء محشور گرداند، عرض کردند: اى رسول خدا آنها کدام
است؟ فرمود: کسى که زاد و توشه دهد حج گزارى را، کسى که اعانت
نماید درمانده‏ اى را، کسى که آزاد کند بنده‏ اى را، کسى که پرورش دهد
یتیمى را، کسى که راهنمائى و هدایت کند گمراهى را، کسى که سیر کند

---

(1) مجموعة ورّام بن أبی فراس 2: 111.

(165)

---

گرسنه ‏اى را، کسى که سیراب کند تشنه ‏اى را، و کسى که در روزهاى
طولانى و بسیار گرم روزه بگیرد.

2- وَ قالَ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم: ألا اُخبِرکُم بِأشبَهِکُم بِی خَلقا ؟ قالُوا: بَلى یا رَسُولَ اللّه‏ِ، قالَ: مَن کُنَّ فِیهِ ثَمانُ خِصالٍ: مَن کانَ أحسَنَکُم خُلقا، وَ أعظَمَکُم حِلما، وَ أبَرَّکُم بِقَرابَتِهِ، وَ أشَدَّکُم حُبّا لإخوانِهِ فِی دِینِهِ، وَ أصبَرَکُم عَلَى الحَقِّ، وَ أکظَمَکُم لِلغَیظِ، وَ أحسَنَکُم
عَفوا، وَ أشَدَّکُم مِن نَفسِهِ إنصافا⁽¹⁾.

و نیز فرمود: آیا باخبر نکنم شما را از شبیه‏ترین شما به من از حیث خَلق و
خُلق؟ گفتند: بلى یا رسول اللّه‏، فرمود: آن کسى که داراى هشت خصلت
باشد: اخلاقش نیکوتر، حلمش بیشتر، به خویشانش نیکى کننده ‏تر، با
برادران دینیش مهربان‏تر، بر حقّ صبورتر، کظم غیظش بیشتر، عفو
کننده ‏تر، و با انصاف‏ تر باشد.

3- وَ لَعَنَ رَسُولُ اللّه‏ِ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم مِنَ النِّساءِ ثَمانِیَةً: النّامِصَةُ، وَ المُنتَمِصَةُ، وَ الواشِرَةُ، وَ المُستَوشِرَةُ، وَ الواصِلَةُ، وَ المُستَوصِلَةُ، وَ الواشِمَةُ، وَ المُستَوشِمَةُ.
    

    [قالَ الرّاوِی]: فَأمَّا النّامِصَةُ: فَهِیَ الَّتِی تَنتِفُ الشَّعرَ مِنَ الوَجهِ، وَ المِنماصُ: المِنقاشُ . وَ المُنتَمِصَةُ: الَّتِی یُفعَلُ ذلِکَ بِها.    

    وَ الواشِرَةُ: الَّتِی تُحَدِّدُ أسنانَ المَرأَةِ حَتّى تَکُونَ لَها أشَرٌ، وَ هُوَ رِقَّةٌ فِی أطرافِ الأسنانِ تَفعَلُهُ المَرأَةُ الکَبِیرَةُ لِتُری أنَّها شابَّةٌ .وَ المُستَوشِرَةُ: الَّتِی یُفعَلُ بِها ذلِکَ.

     وَ الواصِلَةُ: الَّتِی تَصِلُ الشَّعرَ بِشَعرِ آخَرَ، وَ المُستَوصِلَةُ: الَّتِی یُفعَلُ ذلِکَ بِها.

     وَ الواشِمَةُ: الَّتِی تَغرِزُ الخَدَّ، وَ ظَهْرَ الکَفِّ، وَ المِعصَمَ بِإبرَةٍ حَتّى تُؤَثِّرَ فِیهِ، ثُمَّ تَحشُوهُ بِالکُحلِ لِلتَّزَیُّنِ بِذلِکَ . وَ المُستَوشِمَةُ: الَّتِی یُفعَلُ ذلِکَ بِها⁽²⁾.

و لعنت فرمود رسول خدا صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم هشت زن را: زن آرایشگرى که موى صورت زنان را مى‏ زداید، زنى که موى صورتش را مى ‏زداید،

زنى که دندان زنان پیر را تیز و برّاق مى‏ کند تا جوانتر به نظر آیند، زنى که دندانش را برّاق کند،

---

(1) الکافی 2: 240، الفقیه 4: 370، و المواعظ: 41 بعضه، کنز الفوائد 2: 11.

(2) معانی الأخبار: 250، فیه: قال علی بن غراب (راوی الحدیث): النامصة: الّتی...

(166) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

زنى که موى دیگرى را به سر زنى وصل کند، زنى که موى دیگرى را به سرش وصل کند،

زنى که بدن زنان را خالکوبى مى‏ کند، و زنى که بدنش را خالکوبى کند.

البتّه مخفى نباشد که لعن به معناى دورى است و دلالتى بر حرمت ندارد،
از آنطرف بعید نیست که مراد غیر مزوّجه باشد چون در معرض اتّهام
است، و یا مزوّجه که تدلیس بر زوجه است و با این فرض حرام است، امّا
با ملاحظه روایات وارده بر خلاف، ممکن است جمع بین آنها مستلزم
حکم به کراهت باشد.

4- وَ قالَ أمِیرُ المُؤمِنِینَ علیه السلام: إنِّی لا اُسَلِّمُ عَلى ثَمانِیَةٍ، وَ لا اُصافِحُهُم، وَ لا أعُودُ
مَرضاهُم، وَ لا أشهَدُ جَنائِزَهُم: الیَهُودِیُّ، وَ النَّصرانِیُّ، وَ الَمجُوسِیُّ، وَ المُتَفَکِّهُ⁽¹⁾ بِسَبِّ
الاُمَّهاتِ، وَ القاذِفُ لِلمُحصَناتِ، وَ مَن هُوَ عَلى مائِدَةٍ یُشرَبُ عَلَیهَا الخُمُورُ، وَ قاطِعُ
الرَّحِمِ، وَ المُتَبَرِّئُ مِن وِلاءِ أهلِ البَیتِ علیهم‏ السلام ⁽²⁾.

حضرت امیر المؤمنین على علیه السلام فرمود: من به هشت نفر سلام نمى‏کنم،
مصافحه نمى‏نمایم، به عیادتشان نمى‏روم، و به تشییع جنازه ایشان حاضر
نمى‏شوم: یهودى، نصرانى، مجوسى، کسى که شوخى و تفرى او با فحش
دادن مادران باشد، کسى که به زنان عفیفه تهمّت زند، کسى که بر سر
سفره شراب حاضر شود، کسى که قطع رحم نماید، و کسى که العیاذ باللّه‏
براءت از دوستى اهل بیت علیهم‏ السلام و ولایت ایشان بجوید.

5- وَ قالَ علیه السلام: عِبادَ اللّه‏ِ عَلَیکُم بِثَمانِ خِصالٍ: ارحَمُوا الأرمَلَةَ⁽³⁾، وَ الیَتِیمَ، وَ أعِینُوا

---

(1) المتفکِّه بالشیء: المتلذِّذ.

(2) الخصال: باب6 ح16، و فی حدیث آخر فیه عن أمیرالمؤمنین علیه السلام قالَ: نَهى رَسُول اللّه‏ علیهم‏السلام أن یُسلّم عَلى أربَعةٍ: عَلَى السکران فِی سُکرِه، و عَلى مَن یَعملُ التماثِیلَ، و عَلى مَن یَلعَب بِالنَردِ، و عَلى مَن یَلعبُ بِالأربَعَة عَشَر، و أنَا أزِیدُکُم الخامِسَةَ أنْهاکُم أن تُسَلِّمُوا عَلى أصحابِ الشَطرَنجِ. و فی آخر عن الصادق علیه السلام قالَ: ثَلاثَةٌ لا یُسَلَّمُونَ: الماشِی مَع جنازَةٍ، و الماشِی إلَى الجُمعَةِ، و فِی بَیتِ الحَمّامِ. راجع الخصال أیضا،باب 12ح 57.

(3) الأرمَلَة: الّتی مات عنها زوجها، الرجال المحتاجون و الضعفاء.

باب ذکر ما جاء فی ثمانیة ··· (167)

---

الضَّعِیفَ، وَ الغارِمَ، وَ المُکاتَبَ، وَ المِسکِینَ، وَ انصُرُوا المَظلُومَ، وَ أعطُوا المَقرُوضَ⁽¹⁾.

و نیز فرمود: اى بندگان خدا بر شما باد به هشت خصلت: رحم نمایید بر
بیوه زنان، و یتیم، کمک و اعانت کنید ضعیف را، و زیان دیده را، و بنده
مکاتب را، و مسکین را، و مظلوم را، و مقروض را.

6- وَ قالَ علیه السلام: ثَمانِیَةٌ إن اُهِینُوا فَلا یَلُومُوا إلاّ أنفُسَهُم:

الجالِسُ عَلى مائِدَةٍ لَم یُدعَ إلَیها،

وَ المُتَأَمِّرُ عَلى رَبِّ البَیتِ،

وَ طالِبُ الخَیرِ مِن أعدائِهِ،

وَ طالِبُ الفَضلِ مِنَ اللِّئامِ،

وَ الدّاخِلُ بَینَ اثنَینِ فِی حَدِیثِهِما مِن غَیرِ أن یُدخِلاهُ فِیهِ،

وَ المُستَخِفُّ بِالسُّلطانِ،

وَ الجالِسُ مَجلِسا لَیسَ لَهُ بِأهلٍ،

وَ المُقبِلُ بِحَدِیثِهِ عَلى مَن لا یَسمَعُ مِنهُ⁽²⁾.

و نیز فرمود: هشت نفر اگر اهانت و خوار شوند ملامت نکنند مگر خود را:

1. کسى که بنشیند بر سر سفره ‏اى که به آن دعوت نشده است،

2. کسى که حکمرانى کند بر صاحبخانه،

3. کسى که مطالبه خیر از دشمنان نماید،

4. کسى که طلب فضل و عطا از مردم لئیم و پست نماید،

5. کسى که داخل شود در سخن بین دو نفر بدون اینکه به او اجازه دهند،

6. کسى که استخفاف در حقّ سلطان نماید،

7. کسى که جلوس نماید در مقامى که صلاحیّت آن را نداشته باشد،

8. و کسى که سخن گوید با کسى که گوش نمى‏ دهد به سخن او.

7- وَ عَنِ الإمام الحَسَنِ علیه السلام أنَّهُ قالَ فِی وَصفِ ثَمانِیَةِ أشیاءٍ⁽³⁾: الحِلمُ زِینَةٌ، وَ
الوَقارُ⁽⁴⁾ مُرُوَّةٌ، وَ الصِّلَةُ نِعمَةٌ، وَ الاستِکبارُ صَلفٌ، وَ العَجَلَةُ سَفَهٌ، وَ السَّفَهُ ضَعفٌ، وَ القَلَقُ وَرطَةٌ⁽⁵⁾، وَ مُجالَسَةُ أهلِ الفِسقِ رَیبَةٌ⁽⁶⁾.

---

(1) تحف العقول: 152، عن علیّ علیه السلام فی خطبة الدّیباج، فیه: و أعطوا الفروض.

(2) الفقیه 4: 355، المواعظ: 8، الخصال: باب الثمانیة ح 12، الحکمة الخالدة: 39 من کلام
بزرجمهر.

(3) کذا فی«ع» فی «م» مکانه بیاض، فی «ق» و «ش»: قال ثمانیة أشیاء، فی «آ»: ثمانیة أشیاء زینة، و فی بعض المصادر: قال فی خطبته ثمانیة.

(4) فی «ش» و «م»: الوفاء، و کذا فی بعض المصادر.

(168) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

و از حضرت امام حسن علیه السلام روایت شده که فرمود: حلم و بردبارى زینت
است، وفاء یا وقار از جوانمردى است، صله نعمت است، تکبّر نمودن
لاف زدن بیجا است، عجله و شتاب سفه و نادانى است، سفه ضعف و
ناتوانى است، قلق و اضطراب سقوط و هلاکت است، همنشینى با اهل
فسق باعث ریب و گمان بد است.

8- وَ رُوِیَ عَنِ الصّادِقِ علیه السلام أنَّهُ قالَ: یَنبَغِی أن یَکُونَ فِی المُؤمِنِ ثَمانُ خِصالٍ: وَقارٌ عِندَ الهَزاهِزِ⁽¹⁾، وَ صَبرٌ عِندَ البَلاءِ، وَ شُکرٌ عِندَ الرَّخاءِ، وَ قُنُوعٌ بِما رَزَقَ اللّه‏ُ
تَعالى، وَ لا یَظلِمُ الأعداءَ، وَ لا یَتَحامَلُ لِلأصدِقاءِ، وَ أن یَکُونَ بَدَنُهُ مِنهُ فِی تَعَبٍ، وَ النّاسُ مِنهُ فِی راحَةٍ⁽²⁾.

از حضرت امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: سزاوار است مؤمن
داراى هشت خصلت باشد: متانت و وقار در کش و قوس روزگار، صبر و
شکیبائى هنگام بلا، شکر و سپاس هنگام فراوانى، قناعت به آنچه خدا
روزى او نموده، ظلم نکردن بر دشمنان، به تکلّف نینداختن خود براى
دوستان، بدنش از دست خودش در رنج و زحمت باشد، و مردم از دست
او راحت و در امان باشند.

9- وَ قالَ علیه السلام: إذا أحَبَّ اللّه‏ُ عَبدا ألهَمَهُ ثَمانَ خِصالٍ، قِیلَ وَ ما هُنَّ یَابنَ رَسُولِ اللّه‏ِ
؟ قالَ: غَضُّ البَصَرِ عَن مَحارِمِ اللّه‏ِ تَعالى، وَ الخَوفُ مِنَ اللّه‏ِ عَزَّوَجَلَّ، وَ الحَیاءُ، وَ

---

(1) فی «أ» و «ع»: فرطة، و فی «م» و «ش»: الغلق فرط. القلق: الاضطراب و الانزعاج. الغلق: ضیق الصدر، و فی بعض المصادر: و العلو، و فی آخر: و الغلوّ.

(2) نزهة الناظر: 38، إرشاد القلوب 1: 199، کشف الغمّة 2: 240بحارالأنوار 75: 122، 78
: 114 من کشف الغمّة عن الإمام الحسین علیه السلام، و فی مستدرک الوسائل 11: 288 من کتاب الاخلاق.

(3) الهزاهز: الفتن الّتی تهزّ النّاس.

(4) الکافی 2: 47 و 230، الفقیه 4: 354، المواعظ: 7، أمالی الصدوق: 474، الخصال: أبواب
الثمانیة ح 1، نزهة الناظر: 59، أعلام الدِّین: 109.

باب ذکر ما جاء فی ثمانیة ··· (169)

---

التَّخَلُّقُ⁽¹⁾، وَ الصَّبرُ، وَ أداءُ الأمانَةِ، وَ الصِّدقُ، وَ السَّخاءُ.

و نیز فرمود: هرگاه خداوند دوست دارد بنده‏اى را در دل او مى‏اندازد
هشت خصلت را، گفتند: آنها کدام است اى پسر رسول خدا؟ فرمود:
چشم پوشى از محارم خدا، ترس از خداى تعالى، حیا و شرم، واداشتن
خود به خوى نیک، صبر نمودن، اداء امانت کردن، راستگوئى، سخاوت.

10- وَ قالَ علیه السلام: مَن رَزَقَهُ اللّه‏ُ تَعالى ثَمانِیَةَ أشیاءٍ فَقَد أسبَغَ عَلَیهِ النِّعمَةَ، وَ أکمَلَ لَهُ الکَرامَةَ: مَسکَنا واسِعا، وَ مَکسَبا فاضِلاً، وَ خادِما مُوافِقا، وَ بَلَدا آمِنا، وَ جارا
مُسلِما، وَ أخا مُؤمِنا، وَ زَوجَةً صالِحَةً، وَ تَمَّمَ لَهُ ذلِکَ بِالعافِیَةِ⁽²⁾.

و نیز فرمود: هشت چیز را خداوند روزى هر کس نماید پس نعمت را بر او
تمام و کرامت را کامل نموده است: مسکن وسیع، کسب و کار فاضل و
نیکو، خادم موافق، شهرى که امن باشد، همسایه مسلمان، رفیق و برادر
مؤمن، زن صالحه، و همه اینها که ذکر شد همراه عافیت و سلامتى از بلا و
بیمارى باشد.

11- وَ قالَ علیه السلام لأحَدِ أصحابِهِ وَ قَد ذَکَرَ المَسِیرَ: إنَّ المَأمُورَ بِهِ مِن ذلِکَ ثَمانِیَةُ أشیاءٍ: سِرْ سَنَتَینِ بِرَّ والِدَیکَ، سِرْ سَنَةً صِلْ رَحِمَکَ، سِرْ مِیلاً عُدْ مَرِیضا، سِرْ مِیلَینِ شَیِّعْ
جَنازَةً، سِرْ ثَلاثَةَ أمیالٍ أجِبْ دَعوَةً، سِرْ أربَعَةَ أمیالٍ زُرْ أخا فِی اللّه‏ِ عَزَّوَجَلَّ، سِرْ
خَمسَةَ أمیالٍ انصُرْ مَظلُوما، سِرْ سِتَّةَ أمیالٍ أغِثْ مَلهُوفا⁽³⁾.

و نیز به یکى از اصحابش که از مسیر و مسافت سخن مى‏ گفت فرمود:
آنچه بدان امر شده هشت چیز است: سیر و سفر کن دو سال براى نیکى
کردن به پدر و مادر، سیر کن یک سال براى صله رحم نمودن، سیر کن یک
میل که یک سوّم فرسخ است براى عیادت مریض، سیر کن دو میل براى

---

(1) فی «ق»: الخلق، و فی «م» الحلف تصحیف.

(2) مجموع الغرائب: 439.

(3) الفقیه4: 361، المواعظ: 22، الجعفریات: 186، جامع الأحادیث: 86، نوادر الراوندی:4.

(170) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

تشییع جنازه، سیر کن سه میل براى اجابت دعوت و مهمانى، سیر کن
چهار میل براى زیارت و دیدن برادر مؤمن، سیر کن پنج میل براى یارى
کردن مظلوم، سیر کن شش میل براى اعانت و فریادرسى بیچاره‏ اى که
کمک مى ‏طلبد.

12- وَ رُوِیَ عَنِ العالِم علیه السلام أنَّهُ قالَ: ثَمانُ خِصالٍ مَن کُنَّ فِیهِ أدخَلَهُ اللّه‏ُ الجَنَّةَ، وَ نَشَرَ عَلَیهِ الرَّحمَةَ: مَن آوَى الیَتِیمَ، وَ بَرَّ والِدَیهِ، وَ أحسَنَ تَربِیَةَ وَلَدِهِ، وَ رَفَقَ بِمَملُوکِهِ، وَ
رَحِمَ الضَّعِیفَ، وَ أنصَفَ مِن نَفسِهِ، وَ أحسَنَ مَعَ کُلِّ أحَدٍ بِشْرَهُ، وَ وَسَّعَ فِی نَفَقَتِهِ⁽¹⁾.

و روایت شده از امام موسى بن جعفر علیه السلام که فرمود: هشت خصلت در هر
که باشد خداوند او را داخل بهشت مى‏کند، و رحمت خود را بر او
مى‏گستراند: کسى که یتیمى را پناه دهد، به پدر و مادر احسان و نیکى کند،
فرزندش را صحیح تربیت کند، با مملوک خود مدارا کند، بر ضعیف رحم
نماید، با انصاف رفتار نماید، با مردم خوشرویى نماید، و توسعه و
گشایش در نفقه خود دهد.

13- وَ رُوِیَ عَن أحَدِ الأئِمَّةِ علیهم ‏السلام إنَّ ثَمانِیَةً لا تُقبَلُ لَهُم صَلاةٌ، وَ لا یُستَجابُ لَهُم
دُعاءٌ:

العَبدُ الآبِقُ حَتّى یَرجَعَ إلى مَولاهُ،

وَ المَرأَةُ النّاشِزَةُ عَن زَوجِها وَ هُوَ ساخِطٌ عَلَیها،

وَ مانِعُ الزَّکاةِ،

وَ الجارِیَةُ المُدرِکَةُ تُصَلِّی بِغَیرِ خِمارٍ،

وَ إمامُ قَومٍ یُصَلِّی بِهِم وَ هُم لَهُ کارِهُونَ،

وَ عاقُّ والِدَیهِ، وَ السَّکرانُ، وَ جاحِدُ حَقِّ أهلِ البَیتِ علیهم ‏السلام ⁽²⁾.

و از یکى از معصومین علیهم ‏السلام روایت شده که فرمود: هشت نفر نمازشان
قبول نمى‏ شود، و دعایشان هم به اجابت نمى ‏رسد:

بنده و عبدى که از مولاى خود گریخته باشد تا هنگامى که برگردد،

زنى که فرمانبردارى از شوهر نکند و او خشمگین باشد،

کسى که زکات ندهد،

دخترى که به حدّ تکلیف رسیده باشد و بدون حجاب نماز بخواند،

---

(1) الفقیه 4: 358، الخصال: باب الأربعة ح 53، ثواب الأعمال: 161، المواعظ: 17، المحاسن:
8 فیها أربعة.

(2) الفقیه 4: 358، الخصال: باب الثمانیة ح 3، معانی الأخبار 2: 404، المواعظ: 17،
الاختصاص: 142، المحاسن: 12.

باب ذکر ما جاء فی ثمانیة ··· (171)

---

پیشنمازى که نماز جماعت بخواند براى قومى که کراهت مى‏دارند او را،

عاقّ والدین، شخص مست، و کسى که منکر حقّ اهل بیت علیهم‏ السلام باشد.

14- وَ رُوِیَ أنَّ مِن أخلاقِ الأنبِیاءِ، وَ الأئِمَّةِ علیهم‏ السلام ثَمانِیَةَ أشیاءٍ: البِرُّ، وَ سَخاءُ
النَّفسِ، وَ الصَّبرُ عِندَ الشِّدَّةِ، وَ القِیامُ بِحَقِّ المُؤمِنِ، وَ السِّواکُ، وَ استِعمالُ الحَنّاءِ، وَ
التَّعَطُّرُ، وَ النِّکاحُ⁽¹⁾.

و نیز روایت شده که هشت چیز از اخلاق پیغمبران و امامان است: نیکى
کردن، سخاوت نمودن، در سختیها و مشکلات صبر نمودن، اداى حقّ
مؤمن نمودن، مسواک زدن، موى خود را حنا کردن، پیوسته عطر زدن، و
نکاح زنان نمودن.

15- وَ قالَ لُؤَیُّ بنُ غالِبٍ⁽²⁾ لامرَأَتِهِ: أیُّ بَنِیکَ أحَبُّ إلَیکَ ؟ فَقالَت: الَّذِی اجتَمَعَتْ
فِیهِ ثَمانُ خِصالٍ: لا یُخامِرُ عَقلَهُ جَهلٌ⁽³⁾، وَ لا یُخالِطُ حِلمَهُ سَفَهٌ، وَ لا یَلوِی لِسانَهُ عَیٌّ⁽⁴⁾
، وَ لا یُفسِدُ یَقِینَهُ ظَنٌّ، وَ لا یُغَیِّرُ بِرَّهُ عُقُوقٌ، وَ لا یَقبِضُ یَدَهُ بُخلٌ، وَ لا یُکَدِّرُ صَنِیعَهُ
مَنٌّ، وَ لا یَرُدُّ إقدامَهُ جُبنٌ، قالَ: مَن هُوَ؟ قالَتْ: وَلَدُکَ کَعبٌ .

نقل است از لؤىّ بن غالب یکى از اجداد رسول خدا صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم که به همسر
خود گفت: کدامیک از پسران خود را بیشتر دوست مى‏ دارى؟ گفت: آنکه
داراى هشت خصلت باشد: نپوشد عقلش را جهل، حلمش با سفه و نادانى آمیخته نشود، زبانش عاجز از سخن نباشد، یقینش را ظنّ و گمان فاسد نکند، احسان و نیکى به پدر و مادرش را به عقوقى باطل نکند، دستش را بخل از عطا نبندد، بذل و بخشش را به منّتى باطل نکند، و ترسو نباشد که از اقدام باز ماند.

---

(1) الخصال: باب الأربعة ح 93 بعضه أیضا ح 121 بعضه الآخر.

(2) لؤیّ بن غالب بن فهر بن مالک بن النضر... من أجداد رسول اللّه‏ (ص) کان سیّدا شریفا
بیّن الفضل و من أزواجه عائذة ولدت له: کعب و عامر و سامة و خزیمة.

(3) لا یُخامر: لا یخالط .

(4) العیّ: العجز عن البیان، لا یلوی: لا یفتل، لَوَیتُ الحبل فتلتُه.

(172) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

شوهرش گفت: آن پسر کدام است که داراى این خصلتهاست؟ گفت: پسرت کعب.

16- وَ قِیلَ: مَنِ اجتَمَعَتْ فِیهِ ثَمانُ خِصالٍ فَهُوَ مِمَّن أنعَمَ اللّه‏ُ تَعالى عَلَیهِ:

أوَّلُها: الرِّفقُ، وِ ثانِیها: أن یَعرِفَ نَفسَهُ فَیَحفَظها، وَ ثالِثُها: أنَّهُ إذا صَحِبَ المُلُوکَ جَرى عَلى ما
یُرضِیهِم، وَ رابِعُها: أنَّهُ إذا کانَ عَلى أبوابِ المُلُوکِ أن یَکُونَ أدِیبا مَلِقَ اللِّسانِ⁽¹⁾، وَ
خامِسُها: أن یَکُونَ لِسِرِّهِ وَ سِرِّ غَیرِهِ حافِظا، وَ سادِسُها: أن یَکُونَ عَلى لِسانِهِ قادِرا
، وَ سابِعُها: أن یَعرِفَ مَوضِعَ سِرِّهِ مِن أصدِقائِهِ، وَ مَن یَصلَحُ أن یَطَّلِعَهُ عَلَیهِ مِنهُم
إذَا احتاجَ إلى ذلِکَ، وَ ثامِنُها: أن لا یَتَکَلَّمَ فِی مَحفِلٍ بِما لا یُسأَلُ عَنهُ، وَ لا یَأتِیَ بِما لا
یَستَبِینَهُ⁽²⁾ مِمّا لا یَأمَنُ النَّدَمَ عَلى إظهارِهِ.

و گفته اند: هر کس داراى هشت خصلت باشد پس او از کسانى است که
خداوند نعمت گرانى به او ارزانى داشته است: اوّل رفق و نرمى، دوم
شناخت نفس و حفظ و صیانت آن، سوّم آنکه هرگاه ملازم پادشاهى شد
طورى رفتار کند که رضایت او را جلب کند، چهارم آنکه اگر در دربار
پادشاهى راه یافت ادیب و داراى زبانى چرب و نرم باشد، پنجم حافظ سرّ
خود و راز دیگران باشد، ششم مالک زبان خودش باشد، هفتم حافظ سرّ و
محرم راز خود را در بین دوستانش بشناسد تا بتواند هنگام نیاز با آنها
درمیان بگذارد و یا مشورت نماید، هشتم آنکه تکلّم نکند در محفلى به
چیزى که از او سؤال نشده است، و نگوید چیزى را که روشن و معلوم
نکرده آن را و ایمن از پشیمانى نیست.

17- وَ قالَ بَعضُ الزُّهّادِ لأحَدِ القُضاةِ: قَد کُنتُ اُحِبُّ لَکَ الخَلاصَ مِنَ التَّعَرُّضِ
لِلحُکمِ بَینَ النّاسِ وَ إذْ قَد بُلِیتَ بِذلِکَ فَیَجِبُ أن تَنفِیَ عَن نَفسِکَ ثَمانَ خِصالٍ: یَجِبُ أن
لا تَکرَهَ اللَّوائِمَ⁽³⁾، وَ لا تُحِبَّ الَمحامِدَ⁽⁴⁾، وَ لا تَخافَ العَزلَ، وَ لا تَأنَفَ مِنَ المُشاوَرَةِ وَ إن

---

(1) مَلِق اللسان: الّذی یظهر الودّ و اللطف.

(2) فی «م»: لا یستثنیه.

(3) اللَّوائم جمع اللاّئمة: الملامة.

باب ذکر ما جاء فی ثمانیة ··· (173)

---

کُنتَ عالِما، وَ لا تَتَوَقَّفَ عَنِ القَضاءِ إذا کُنتَ بِالحَقِّ عارِفا، وَ لا تَقضِیَ وَ أنتَ غَضبان، وَ لا تَتَّبِعَ الهَوى، وَ لا تَسمَعَ شَکوى أحَدٍ لَیسَ مَعَهُ خَصمُهُ⁽¹⁾.

زاهدى به یکى از قُضات گفت: دوست داشتم که خودت را در معرض
حکم نمودن و قضاوت بین مردم نمى‏گذاشتى و خلاص مى‏شدى، و حال
که به آن مبتلا شدى لازم است هشت خصلت را از خود دور کنى، از
ملامتِ سرزنش کنندگان ناراحت نشوى، از تعریف و ستایش خوشحال
نشوى، از عزل شدن «یا عدالت کردن» نهراسى، از مشورت ننگ نداشته
باشى و لو عالم و بصیر باشى، اگر حقّ را فهمیدى از حکم کردن به آن
دریغ نکنى، در حال خشم و غضب قضاوت نکنى، پیروى هوى و هوس
ننمائى، به حرف کسانى که یکّه و مخفى از خصم نزد تو آمده‏اند گوش ندهى.

18- وَ أوصى حَکِیمٌ وَلَدَهُ، فَقالَ: یا بُنَیَّ تَحَصَّنْ بِثَمانٍ مِن ثَمانٍ: بِالعَدلِ فِی المَنطِقِ مِن
مَلالَةِ⁽²⁾ الجُلَساءِ، وَ بِالرَّوِیَّةِ⁽³⁾ فِی القَولِ مِنَ الخَطاءِ، وَ بِحُسنِ اللَّفظِ مِنَ البَذاءِ⁽⁴⁾، وَ
بِالإنصافِ مِنَ الاعتِداءِ، وَ بِلِینِ الکَنَفِ مِنَ الجَفاءِ، وَ بِالتَّوَدُّدِ مِن ضَغائِنِ الأعداءِ، وَ
بِالمُقارَبَةِ مِنَ الاستِطالَةِ⁽⁵⁾، وَ بِالتَّوَسُّطِ فِی الاُمُورِ مِن لَطخِ⁽⁶⁾ العُیُوبِ⁽⁷⁾.

حکیمى فرزند خود را وصیّت کرد و گفت: اى فرزندم حفظ کن خود را به

---

(1) المحامد جمع الَمحْمَدة: ما یحمد المرء به أو علیه.

(2) مجموعة ورّام بن أبی فراس 2: 111.

(3) فى «أ» و «ش»: ملامة.

(4) الرویّة: النظر و الفکر فی الامور.

(5) البذاء: الفحش من القول.

(6) فی «أ» و «ق» الإطالة. الاستطالة: التکبّر و الترفّع، الاعتداء.

(7) تلطّخ: تلوّث.

(8) کنز الفوائد 2: 164، أعلام الدِّین: 155.

(174) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

وسیله هشت چیز از هشت چیز: به میانه‏روى در سخن از ملالت
همنشینان و مستمعین، به فکر و رویّه در گفتار از اشتباه نمودن در آن، به
الفاظ زیبا و نیکو از کلمات زشت، به انصاف از ستم نمودن، به انعطاف
پذیرى و آغوش گرم از جفا نمودن، به اظهار دوستى از کینه دشمنان، به
نزدیکى با مردم از تکبّر و سرکشى، و به میانه روى در امور از آلوده شدن به عیوب.

19- وَ اعلَم أنَّهُ مَن کانَ فِیهِ ثَمانٌ کانَ لَهُ مِنَ اللّه‏ِ تَعالى ثَمانٌ: مَنِ اتَّقَى اللّه‏َ وَقاهُ اللّه‏ُ، وَ
مَن تَوَکَّلَ عَلَیهِ کَفاهُ، وَ مَن أقرَضَهُ وَفاهُ، وَ مَن سَأَلَهُ أعطاهُ، وَ مَن شَکَرَهُ زادَهَ فِیما
أولاهُ، وَ مَن عَمَلَ بِما یُرضِیه أرضاهُ، وَ مَن صَبَرَ عَن مَحارِمهِ حَباهُ، وَ مَن أنفَقَ فِی سَبِیلِهِ جازاهُ .

و بدان هر که داراى هشت چیز باشد از طرف خدا براى او هشت چیز
خواهد بود: هر که بپرهیزد از خدا نگهدارى کند او را، هر که توکّل نماید
بر خدا کفایت کند امور او را، هر که وام و قرض بدهد در راه خدا عوضش
را به او برگرداند، هر که سؤال کند و بخواهد از خدا عطایش کند، هر که
شکر و سپاس خدا نماید زیاد کند بر او نعمت را، هر که عمل کند به چیزى
که خوشنود کند خدا را خوشنود مى‏سازد او را، هر که از محارم الهى خود
را نگهدارد از حلال عطایش کند، و هر که انفاق کند در راه خدا پاداش دهد او را.

20- وَ ثَمانِیَةُ أشیاءٍ لا تَنفَعُ إلاّ بِثَِمانِیَةٍ: لا یَنفَعُ العَقلُ إلاّ بِالوَرَعِ، وَ لاَ الحِفظُ إلاّ
بِالعَمَلِ، وَ لاَ شِدَّةُ البَطشِ إلاّ بِقُوَّةِ القَلبِ، وَ لاَ الجَمالُ إلاّ بِالحَلاوَةِ، وَ لاَ السُّرُورُ إلاّ
بِالأمنِ، وَ لاَ الحَسبُ إلاّ بِالأدَبِ، وَ لاَ الخَفضُ⁽¹⁾ إلاّ بِالکِفایَةِ، وَ لاَ المُرُوَّةُ إلاّ بِالتَّواضَعِ⁽²⁾.

و هشت چیز نفعى نمى‏بخشد مگر با هشت چیز: نفع ندارد عقل مگر با ورع و اجتناب از گناه،

---

(1) صحّحناها من المصادر، فی بعض النسخ: الحفظ و فی بعضها: العلم.

(2) الحکمة الخالدة: 76، مجموع الغرائب: 439.

باب ذکر ما جاء فی ثمانیة ··· (175)

---

و حفظ نمودن مگر با عمل کردن به آن، و شدّت و حمله بر دشمن مگر با قوّت قلب، و جمال و زیبائى مگر با حلاوت و شیرینى، و سرور و شادمانى مگر با امنیّت، و حسب و بزرگ‏زادگى مگر با ادب، و فراخى زندگى مگر با کفایت و رسیدگى به آن، و مروّت و مردانگى مگر با تواضع و فروتنى.

21- وَ قَد قِیلَ: إنَّ الأذِلاّءَ ثَمانِیَةٌ: الکَذّابُ، وَ الغَرِیبُ، وَ العَلِیلُ، وَ الجَرَبُ، وَ
المَدیُونُ، وَ الفَقِیرُ بَینَ الأغنِیاءِ، وَ الجاهِلُ بَینَ العُلَماءِ، وَ مَن تَرادَفَتْ عَلَیهِ المَصائِبِ⁽¹⁾.

و گفته شده: خوار شده‏گان هشت نفرند: دروغگو، غریب، علیل و ناقص
ظاهرى، کسى که گر باشد، مدیون و قرض دار، فقیر در بین ثروتمندان،
نادان در بین علماء، و کسى که مصائب یکى پس از دیگرى بر او وارد
شود.

---

(1) مجموع الغرائب: 439.

(176) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

باب
ذکر ما جاء فی تسعة

1- رُوِیَ عَن سَیِّدِنا رَسُولُ اللّه‏ِ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم أنَّهُ قالَ: الإسلامُ تِسعَةُ أسهُمٍ، وَ قَد خابَ مَن لا سَهمَ لَهُ فِیها:

أوَّلُها: شَهادَةُ أن لا إلهَ إلاَّ اللّه‏ُ وَحدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ،

وَ ثانِیها: الصَّلاةُ وَ هِیَ الفِطرَةُ،

وَ ثالِثُها: الزَّکاةُ وَ هِیَ الفَرِیضَةُ،

وَ رابِعُها: الصَّومُ وَ هُوَ جُنَّةٌ مِنَ النّارِ،

وَ خامِسُها: الحَجُّ وَ هُوَ الشَّرِیعَةُ،

وَ سادِسُها: الجَهادُ وَ هُوَ عِزُّ الإسلامِ،

وَ سابِعُها: الأمرُ بِالمَعرُوفِ وَ هُوَ الوَقارُ⁽¹⁾،

وَ ثامِنُها: النَّهیُ عَنِ المُنکَرِ وَ هُوَ العَدلُ،

وَ تاسِعُها: الطّاعَةُ وَ هِیَ العِصمَةُ⁽²⁾.

از سیّد و سرور ما رسول خدا صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم روایت شده که فرمود: اسلام نه سهم است و محروم است کسى که از آن سهمى ندارد:

اوّل: شهادت دادن به «لا إله إلاّ اللّه‏ وحده لا شریک له»،

دوم: نماز است که آن فطرت اسلام است،

---

(1) فی «م» و «ش»: الوفاء.

(2) الخصال: باب العشرة ح 47، و أمالی الطوسی 1: 43 فیهما عشرة و عاشرها: الجماعة و
هی الألفة.

(177)

---

سوّم: زکات که آن واجب است،

چهارم: روزه که آن سپر آتش است،

پنجم: حجّ که آن شریعت و معظم شرایع است،

ششم: جهاد که آن عزّت اسلام است،

هفتم: امر به معروف که آن وقار یا وقاء یعنى نگهدارنده دین است،

هشتم: نهى از منکر که آن عدالت است،

نهم: طاعت خدا که آن باعث عصمت و حفظ دماء و غیر آن مى‏ باشد.

البتّه این روایت در مصادر دیگر نیز آمده و در تمامى آنها ده سهم ذکر
شده به زیادى: «والجماعة و هی الاُلفة».

2- وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم أنَّهُ قالَ: إذا حَدَثَ فِی النّاسِ تِسعَةُ أشیاءٍ کانَتْ مَعَها تِسعَةُ أشیاءٍ:

إذا کَثُرَ الرِّبا⁽¹⁾ کَثُرَ مَوتُ الفَجأَةِ،

وَ إذا طَفَّفُوا المِکیالَ أخَذَهُمُ اللّه‏ُ بِالسِّنِینَ وَ النقص،

وَ إذا مَنَعُوا الزَّکاةَ مَنَعَتْهُمُ الأرضُ بَرَکاتِها،

وَ إذَا ارتَکَبُوا الَمحارِمَ طَرَقَتْهُمُ الآفاتُ،

وَ إذا جارُوا فِی الأحکامِ شَمِلَهُمُ الظُّلمُ،

وَ إذا نَقَضُوا العُهُودَ سَلَّطَ اللّه‏ُ عَلَیهِم عَدُوَّهُم،

وَ إذا قَطَعُوا الأرحامَ جُعِلَتِ الأموالُ بِأیدِی الأشرارِ،

وَ إذا لَم یَأمُرُوا بِالمَعرُوفِ اضطَرَبَتْ عَلَیهِمُ اُمُورُهُم،

وَ إذا لَم یَنهَوا عَنِ المُنکَرِ مَلَّکَهُم شِرارُهُم، فَحِینَئِذٍ یَدعُوا خِیارُهُم فَلا یُستَجابُ لَهُم⁽²⁾.

و نیز از آن حضرت روایت شده که فرمود: هر گاه در میان مردم حادث و
ظاهر شود نه چیز پدید خواهد آمد با آنها نه چیز دیگر:

1. هر گاه زنا بسیار شد مرگ ناگهانى زیاد شود،

2. هر گاه از کیل و وزن بدزدند و کم فروشى کنند خداوند مبتلا کند ایشان را به قحطى،

3. هر گاه منع کنند زکات را زمین هم منع مى‏ کند برکاتش را،

4. هر گاه مرتکب شوند محرّمات را آفات بر آنها نازل خواهد شد،

5. هر گاه حکم نمایند به جور فرا خواهد گرفت ایشان را ظلم،

6. هر گاه بشکنند پیمانها را مسلّط مى‏ کند خدا بر ایشان دشمنشان را،

7. هر گاه قطع رحم نمایند اموال به دست اشرار خواهد افتاد،

8. هر گاه امر به معروف نکنند امور ایشان مضطرب و درهم خواهد شد،

9. هر گاه نهى از منکر نکنند مسلّط شوند اشرار، پس هر چه دعا کنند مستجاب نشود.

---

(1) فی «ع»: الزّنا.

(2) الکافی 2: 374، أمالی الصدوق: 253، عقاب الأعمال 2: 374، تحف العقول: 51.

(178) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

3- وَ عَنهُ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم أنَّهُ قالَ: الکَبائِرُ تِسعٌ:

الإشراکُ بِاللّه‏ِ عَزَّوَجَلَّ وَ هُوَ أعظَمُهُنَّ،

وَ قَتلُ النَّفسِ المُؤمِنَةِ،

وَ أکلُ الرِّبا،

وَ أکلُ مالِ الیَتِیمِ،

وَ قَذفُ الُمحصَنَةِ،

وَ الفِرارُ مِنَ الزَّحفِ،

وَ عُقُوقُ الوالِدَینِ،

وَ استِحلالُ البَیتِ الحَرامِ،

وَ السِّحرُ،

فَمَن لَقِیَ اللّه‏َ تَعالى وَ هُوَ بَرِیءٌ مِنهُنَّ کانَ مَعِی فِی جَنَّةٍ مَصارِیعُها مِن ذَهَبٍ⁽¹⁾.

و نیز از آنحضرت مروى است که فرمود: گناهان کبیره نه چیز است:

1. شرک به خداى تعالى و این بزرگترین کبائر است،

2. کشتن مؤمن،

3. خوردن ربا،

4. خوردن مال یتیم،

5. نسبت دادن فحشاء به زن عفیفه،

6. فرار کردن از جنگ،

7. عقوق والدین،

8. حرمت خانه کعبه را زیر پا گذاشتن،

9. و سحر و جادو کردن،

پس کسى که ملاقات کند خدا را در حالى که پاک و برى باشد از این گناهان با من
خواهد بود در بهشتى که درهاى آن از طلا است .

4- وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم قالَ: فِی السِّواکِ تِسعُ خِصالٍ: هُوَ مُطَهِّرٌ لِلفَمِ، وَ مُشَدِّدٌ لِلَّثَةِ، وَ مُذهِبٌ لِلبَلغَمِ، وَ مُجلیٍ لِلبَصَرِ، وَ مُشَهّی لِلطَّعامِ، وَ مُزِیلٌ لِلغَمِّ، وَ زائِدٌ
فِی الحِفظِ، وَ مَرضاةٌ لِلرَّبِّ، وَ مُضاعِفٌ لِلحَسَناتِ⁽²⁾.

و نیز روایت شده از رسول خدا صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم که فرمود: در مسواک زدن نُه
خصلت است:

1. پاک کننده دهان است،

2. محکم کننده لثه است،

3. دفع کننده بلغم «از اخلاط چهار گانه» است،

4. جلا دهنده چشم است،

5. زیاد کننده اشتهاى طعام است،

6. زایل کننده غم و اندوه است،

7. زیاد کننده حفظ و هوش است،

8. خشنود کننده پروردگار است،

9. مضاعف کننده حسنات است.

5- وَ قالَ أمِیرُالمُؤمِنِینَ علیه السلام: تِسعَةُ أشیاءٍ قَبِیحَةٌ، وَ هِیَ مِن تِسعَةِ أنفُسٍ أقبَحُ:

---

(1) کنز الفوائد للمؤلِّف 2: 11، الکافی 2: 280، الخصال باب الثمانیة ح 15، أیضا ص 610،
ثمّ قال: الکبائر هی السبع و بعدها فکلّ ذنبٍ کبیر، بالإضافة إلى ما هو أصغر منه، و صغیرٌ
بالإضافة الى ما هو أکبر منه. أقول: تقدم فی باب السبعة.

(2) الکافی 6: 495، الفقیه 4: 365، الخصال: باب العشرة ح 51، ثواب الأعمال 1: 34،
المواعظ: 30، بحار الأنوار 76: 126.

باب ذکر ما جاء فی تسعة··· (179)

---

ضِیقُ الذَّرعِ مِنَ المُلُوکِ، وَ البُخلُ مِنَ الأغنِیاءِ، وَ الصَّبوَةُ مِنَ الکُهُولِ، وَ القَطِیعَةُ مِنَ
الرُّؤَساءِ، وَ الفُجُورُ مِنَ العُلَماءِ، وَ الکِذبُ مِنَ القُضاةِ، وَ الظُّلمُ مِنَ الوُلاةِ، وَ
الزَّمانَةُ⁽¹⁾ مِنَ الأطِبّاءِ، وَ البَذاءُ مِنَ النِّساءِ⁽²⁾.

حضرت امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: نُه چیز زشت است و از نُه نفر زشت ‏تر:
بى ‏طاقتى و عدم اقتدار از پادشاهان، بخل از توانگران، عشقبازى و بچّگى
از پیرمردان، قطع رحم از بزرگان و رؤسا، فسق و فجور از علماء، دروغ
گفتن از قاضیان، ظلم و ستم از والیان، زمینگیر شدن از طبیبان، سخن
زشت از زنان.

6- وَ قالَ أبُو عُبَیدَة مُعَمِّرُ بنُ المُثَنّى: ارتَجَلَ⁽³⁾ أمِیرُالمُؤمِنِینَ عَلِیُّ بنُ أبِی طالِبٍ علیه السلام  تِسعَ کَلِماتٍ اِرتِجالاً أیتَمنَ جَواهِرَ الحِکمَةِ، وَ قَطَعنَ الأطماعَ عَنِ اللِّحاقِ بِواحِدَةٍ مِنهُنَّ: ثَلاثٌ فِی المُناجاةِ، وَ ثَلاثٌ فِی العِلمِ، وَ ثَلاثٌ فِی الأدَبِ.
     فَأَمَّا اللَّواتِی فِی المُناجاةِ، فَقَولُهُ علیه السلام: « کَفى بِیْ عِزَّا أَنْ تَکُونَ لِیْ رَبّا، وَ کَفى بِیْ فَخْرَا أَنْ أکُونَ لَکَ عَبْدَا، أنْتَ کَما اُحِبُّ فَوَفِّقْنِیْ لِما تُحِبُّ ».
     وَ أمَّا اللَّواتِی فِی العِلمِ، فَقَولُهُ علیه السلام: المَرءُ مَخبُوءٌ تَحتَ لِسانِهِ، تَکَلَّمُوا تُعرَفُوا، ما
ضاعَ امرُءٌ⁽⁴⁾ عَرَفَ قَدرَهُ.
     وَ أمَّا اللَّواتِی فِی الأدَبِ، فَقَولُهُ علیه السلام: أنعِمْ عَلى مَن شِئتَ تَکُن أمِیرَهُ، وَ استَغْنِ
عَمَّن شِئتَ تَکُن نَظِیرَهُ، وَ احتَجْ إلى مَن شِئتَ تَکُن أسِیرَهُ⁽⁵⁾.

ابو عبیده معمّر بن مثنّى گفته: امیر المؤمنین علی علیه السلام بالبداهه نُه کلمه فرمود که

---

(1) الزَمانة: العاهة. ضیق الذرع: عدم القدرة.

(2) البیان و التبیین: 605، مجموع الغرائب: 440.

(3) اِرتَجَل الکلام: تکلَّم به من غیر أن یُهیِّئه.

(4) فی «م» و «ش»: ما خاب من.

(5) الخصال: باب التسعة ح 14، أمالی الصدوق: 362، عیون أخبار الرضا(ع) 2: 54، أمالی
الطوسی 2: 506، الکشکول 3: 387.

(180) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

یتیم نمود گوهرهاى حکمت را، و قطع کرد طمعها را که مثل یکى از آنها
بیاورند، که سه کلمه در مناجات، و سه کلمه در علم، و سه کلمه هم در
ادب است،

امّا آن سه کلمه که در مناجات است: الهى این عزّت مرا بس که تو پروردگار من باشى، و این فخر مرا بس که من بنده تو باشم، خدایا تو چنانى که من مى ‏خواهم مرا نیز چنان کن که تو مى‏ خواهى.

و امّا آن سه کلمه که در علم است فرمود: آدمى در زیر زبانش نهفته است. و فرمود: تکلّم کنید تا شناخته شوید. یعنى کمال و نقصان آدمى تا سخن نگوید معلوم نمى ‏شود،

شاعر گفته:

تا مرد سخن نگفته باشد

عیب و هنرش نهفته باشد

و فرمود: ضایع نشد کسى که قدر و منزلت خود را شناخت.

و امّا آن سه کلمه که در ادب است فرمود: بذل و بخشش کن بر هرکه خواهى امیر بر او خواهى بود. بى نیازى بجو از هر که خواهى مانند او خواهى بود. حاجت و نیاز بخواه از هرکه خواهى اسیر و گرفتار او خواهى بود.

7- وَ رُوِیَ عَنِ العالِمِ علیه السلام أنَّهُ قالَ: تِسعُ خِلالٍ خَصَّ اللّه‏ُ تَعالى رُسُلَهُ بِها، فَامتَحِنُوا أنفُسَکُم، فَإن کانَتْ فِیکُم فَاحْمِدُوا اللّه‏َ عَلَیها، وَ إلاّ فَاسأَلُوهُ فِیها وَ هِیَ: الیَقِینُ، وَ القَناعَةُ، وَ الصَّبرُ، وَ الشُّکرُ، وَ الحِلمُ، وَ حُسنُ الخُلقِ، وَ السَّخاءُ، وَ الغَیرَةُ⁽¹⁾، وَ الشَّجاعَةُ⁽²⁾.

و از حضرت امام موسى بن جعفر علیه السلام روایت شده که فرمود: نُه خصلت
است که اختصاص داده خداوند آنها را به پیغمبران خود پس امتحان کنید
شما خود را به آنها اگر در شما بود حمد و ستایش کنید خدا را بر آنها، و
اگر در شما نبود از خدا طلب نمایید آنها را:

یقین، قناعت، صبر، شکر، حلم، اخلاق نیکو، سخاوت، غیرت، و شجاعت.

---

(1) فی «م»: التنزه، و فی «ش»: السترة.

(2) الکافی 2: 56، الخصال: باب العشرة ح 12، معانی الأخبار 1: 191، أمالی الصدوق:
184، تاریخ الیعقوبی 2: 95.

باب ذکر ما جاء فی تسعة··· (181)

---

8- وَ رُوِیَ عَن أهلِ البَیتِ علیهم‏ السلام أنَّ لِلمُؤمِنِ عَلَى المُؤمِنِ تِسعَةَ حُقُوقٍ: یُدِیمُ
نَصِیحَتَهُ، وَ یُلَبِّی دَعوَتَهُ، وَ یُحسِنُ مَعُونَتَهُ، وَ یَرُدُّ غِیبَتَهُ، وَ یُقِیلُ عَثرَتَهُ، وَ یَقبَلُ
مَعذِرَتَهُ، وَ یَرعى ذِمَّتَهُ، وَ یَعُودُ مَرضَتَهُ، وَ یُشَیِّع جَنازَتَهُ⁽¹⁾.

و روایت شده از اهل بیت عصمت علیهم ‏السلام که فرمودند: از براى مؤمن بر
مؤمن نُه حقّ است:

1. همیشه خیرخواه و مُخلص او باشد،

2. دعوتش را اجابت کند،

3. نیکو یاریش کند،

4. غیبت او را ردّ کند،

5. لغزش او را ببخشد،

6. عذر او را قبول کند،

7. عهد و پیمان او را مراعات کند،

8. هنگام بیمارى او را عیادت کند،

9. و جنازه او را تشییع نماید.

9- وَ رُوِیَ أنَّ مِن کَمالِ إیمانِ العَبدِ أن تَکُونَ فِیهِ تِسعُ خِلالٍ:

1. لا یُدخِلُهُ الرِّضا فِی باطِلٍ،

2. و لا یُخرِجُهُ الغَضَبُ عَن حَقٍّ،

3. وَ لا تَحمِلُهُ القُدرَةُ عَلى تَناوُلِ ما لَیسَ لَهُ،

4. وَ أن یُمسِکَ الفَضلَ مِن قَولِهِ،

5. وَ یُخرِجَ الفَضلَ مِن مالِهِ،

6. وَ یُحسِنَ تَقدِیرَهُ فِی مَعِیشَتِهِ،

7. وَ یَکُونَ ذا تَقِیَّةٍ⁽²⁾ جَمِیلَةٍ،

8. وَ حُسنِ خُلقٍ،

9. وَ سَخاءِ نَفسٍ⁽³⁾.

و روایت شده از کمال ایمان بنده آن است که داراى نه خصلت باشد:

1. رضا و خوشنودى او را در باطل وارد نکند،

2. خشم و غضب او را از حقّ خارج نکند،

3. قدرت و توانائى او را وادار به گرفتن آنچه مال او نیست نکند،

4. فضول کلام خود را نگهدارد،

5. زیادى مال خود را خارج کند،

6. اقتصاد و میانه‏ روى در زندگى را رعایت کند،

7. صاحب تقیّه یا هیئت جمیله باشد،

8. حسن خلق داشته باشد،

9. سخاوت نفس داشته باشد.

10- وَ قالَ بَعضُ الحُکَماءِ: لا تِسعَةَ لِمَن لا تِسعَةَ لَهُ: لا فَضلَ⁽⁴⁾ لِمَن لا عَقلَ لَهُ، و لا
شَرَفَ لِمَن لا عِلمَ لَهُ، وَ لا ثَوابَ لِمَن لا عَمَلَ لَهُ، وَ لا أجرَ لِمَن لا نِیَّةَ لَهُ، وَ لا دِینَ لِمَن

---

(1) کنز الفوائد عنه فی الوسائل 8: 550.

(2) کذا فی «أ» فی «م» و «ق»: بقیّة، فی «ش»: ذائقته، فی «ع»: ذا ثقةٍ، و فی مجموعة ورّام: ذا هیئةٍ .

(3) الخصال: باب الثلاثة ح 65 بعضه، مجموعة ورّام 2: 111.

(4) فی «م» و «ش»: لا فعل. التثبّت: النظر و الفکر فی الاُمور.

(182) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

لا عَفافَ لَهُ، وَ لا صَدِیقَ لِمَن لا خُلقَ لَهُ، وَ لا رَأیَ لِمَن لا تَثَبُّتَ لَهُ، وَ لا رِیاسَةَ لِمَن لا
حِلمَ لَهُ، وَ لا خَیرَ فِیمَن لا کَرَمَ لَهُ .

یکى از حکماء گفته: نُه چیز نیست براى کسى که داراى نُه چیز نباشد:

1. فضیلت نیست براى کسى که عقل ندارد،

2. شرف نیست براى کسى که علم ندارد،

3. ثواب نیست براى کسى که عمل خوب ندارد،

4. اجر و مزد نیست براى کسى که نیّت ندارد،

5. دین نیست براى کسى که عفّت و پارسائى از حرام ندارد،

6. دوست و رفیق نیست براى کسى که خلق خوش ندارد،

7. رأى و اندیشه نیست براى کسى که تأنّى و تفکّر ندارد،

8. ریاست نیست براى کسى حلم و بردبارى ندارد،

9. خیر و خوبى نیست در کسى که کرَم ندارد.

11- وَ قالَ بَعضُهُم: تِسعُ خِصالٍ تَدعُو إلَى الَمحَبَّةِ:

الجُودُ عَلَى الُمحتاجِ،

وَ المَعُونَةُ لِلمُستَعِینِ،

وَ حُسنُ التَّفَقُّدِ لِلجِیرانِ،

وَ طَلاقَةُ الوَجهِ لِلإخوانِ،

وَ رِعایَةُ الغائِبِ فِیمَن یُخَلِّفُ،

وَ أداءُ الأمانَةِ إلَى المُؤتَمِنِ،

وَ إعطاءُ الحَقِّ فِی المُعامَلَةِ،

وَ حُسنُ الخُلقِ عِندَ المُعاشَرَةِ،

وَ العَفوُ عِندَ القُدرَةِ⁽¹⁾.

دیگرى گفته نه خصلت محبت و دوستى مى ‏آورد:

1. بخشش بر محتاج،

2. یارى رساندن به آنکه یارى مى‏ جوید،

3. و تفقّد و احوال پرسى از همسایگان،

4. خوشروئى با برادران و دوستان،

5. رعایت شخص غایب نسبت به دنباله و اهل و عیالش،

6. ردّ امانت به صاحبش،

7. اعطاء حقّ در معامله،

8. خوش خلقى در معاشرت،

9. و عفو و گذشت هنگام قدرت.

12- وَ تِسعَةٌ لا یَنامُونَ:

المُدنِفُ⁽²⁾ الَّذِی لا طَبِیبَ لَهُ،

وَ الکَثِیرُ المالِ یَخافُ عَلى مالِهِ،

وَ الهائِمُ بِدَمٍ یَسفِکُهُ،

وَ المُتَمَنِّی الشَرَّ لِلنّاسِ العامِلِ فِی غَشِّهِم،

وَ الُمحارِبُ یَخافُ البَیاتَ،

وَ الغارِمُ لا مالَ عِندَهُ،

وَ العاشِقُ الَّذِی لا یَصِلُ إلى بُغیَتِهِ،

وَ المُطَّلِعُ عَلَى السّوءِ مِن أهلِهِ،

وَ المَعصُوُّ⁽³⁾بِالبُهتِ⁽⁴⁾.

---

(1) کنز الفوائد 2: 165، أعلام الدِّین: 155.

(2) المدنف: المریض. البیات: الهجوم على الأعداء لیلاً.

باب ذکر ما جاء فی تسعة··· (183)

---

نُه نفر خوابشان نمى ‏برد:

1. مریضى که طبیب ندارد،

2. ثروتمندى که بر مال خود هراس دارد،

3. حیرانى که در پى ریختن خون کسى باشد،

4. کسى که غش در کار مردم کرده و در پى شرّ براى ایشان است،

5. جنگجوئى که خوف از شبیخون دشمن دارد،

6. خسارت دیده و مدیونى که مال نداشته باشد،

7. عاشقى که به معشوق خود نرسیده باشد،

8. کسى که بر بدکارى اهلش مطّلع شده باشد،

9. کسى که گرفتار بهتان شده باشد و مردم دست از یارى او کشیده باشند.

13- وَ قِیلَ لِحَکِیمٍ: مَا النِّعمَةُ ؟ فَقالَ: هِیَ تِسعَةُ أشیاءٍ:

فِی الغِنى، فَإنِّی رَأَیتُ الفَقِیرَ لا یَنتَفِعُ بِعَیشٍ،

وَ المَقامِ فِی الوَطَنِ، فَإنِّی رَأَیتُ الغَرِیبَ لا یَنتَفِعُ بِعَیشٍ،

وَ العِزِّ، فَإنِّی رَأَیتُ الذَّلِیلَ لا یَنتَفِعُ بِعَیشٍ،

وَ الأمنِ، فَإنِّی رَأَیتُ الخائِفَ لا یَنتَفِعُ بِعَیشٍ،

وَ الشَّبابِ، فَإنِّی رَأَیتُ الهَرِمَ لا یَنتَفِعُ بِعَیشٍ،

وَ الصِّحَّةِ، فَإنِّی رَأَیتُ السَّقِیمَ لا یَنتَفِعُ بِعَیشٍ،

وَ مُعاشَرَةِ أهلِ الفَضلِ، فَإنِّی رَأَیتُ الجاهِلَ لا یَنتَفِعُ بِعَیشٍ،

وَ حُسنِ الخُلقِ، فَإنِّی رَأَیتُ السَّیِّءَ الخُلق لا یَنتَفِعُ بِعَیشٍ،

وَ وُجُودِ الزَّوجَةِ المُوافِقَةِ، فَإنِّی رَأَیتُ مَن لَم یَتَّفِق لَهُ ذلِکَ لا یَنتَفِعُ بِعَیشٍ⁽¹⁾.

حکیمى را گفتند: نعمت چیست؟ گفت: نعمت در نُه چیز است:

اوّل در توانگرى، چون من دیدم که فقیر از زندگى خود نفعى نمى‏ برد،

دوم اقامت در وطن، چون دیدم غریب نفعى از زندگى نمى‏ برد،

سوّم در عزّت، چه آنکه دیدم بر ذلیل و خوار زندگى خوش نمى‏ گذرد،

چهارم در امنیّت، چه آنکه دیدم در ترس و هراس خوشى نیست،

پنجم در جوانى، چه آنکه دیدم پیرمرد از زندگى خود حظّى نمى ‏برد،

ششم در صحّت، چه آنکه دیدم مریض از زندگى خود بهره‏ اى نمى‏ برد،

هفتم در معاشرت با اهل فضل، چه آنکه دیدم شخص تنها حظّى ندارد،

هشتم در خُلق خوش، چه آنکه دیدم بدخُلق از عمر خود بهره ‏اى نمى‏ برد،

---

(1) فى «م» و «ش»: المقصود. و المعصوّ بالبهت: من ترکه الناس بالبهت علیه.

(2) الخصال: باب الخمسة ح 64، الحکمة الخالدة: 97.

(3) العقد الفرید 7: 244، بهجة المجالس: 126 بعضه، و فیه: ما العیش، الکشکول 3: 387.

(184) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

نهم در زن صالحه، چه آنکه دیدم کسى که زن صالحه ندارد از زندگانى خود نفع نمى ‏برد.

14- وَ أوصى حَکِیمٌ وَلَدَهُ، فَقالَ فِی وَصِیَّتِهِ لَهُ: اعلَم یا بُنَیَّ أنَّ العَجَبَ کُلَّ العَجَبِ
لِتِسعَةٍ:

لِمَن عَرَفَ اللّه‏َ تَعالى وَ لَم یُطِعهُ،

وَ لِمَن رَجا ثَوابَهُ وَ لَم یَعمَل،

وَ لِمَن خافَ عِقابَهُ وَ لَم یَحتَرِز،

وَ لِمَن عَلِمَ شَرَفَ العِلمِ وَ رَضِیَ لِنَفسِهِ الجَهلَ،

وَ لِمَن صَرَفَ جَمِیعَ هِمَّتِهِ⁽¹⁾ إلى عِمارَةِ الدُّنیا مَعَ عِلمِهِ بِفَراقِهِ لَها،

وَ لِمَن لَهى عَنِ الآخِرَةِ وَ خَرَّبَ مُستَقَرَّهُ فِیها مَعَ عِلمِهِ بِانتِقالِهِ إلَیها،

وَ لِمَن جَرى فِی مَیدانِ أمَلِهِ وَ هُوَ لا یَعلَمُ مَتى یَعثرُ بِأجَلِهِ،

وَ لِمَن غَفَلَ عَنِ النَّظَرِ فِی عَواقِبِهِ وَ هُوَ یَعلَمُ أنَّهُ لا یُغفَلُ عَنهُ،

وَ لِمَن یَهنِئُهُ فِی دارِ الدُّنیا عَیشُهُ وَ هُوَ لا یَدرِی إلى ماذا یَصِیرُ أمرُهُ⁽²⁾.

حکیمى فرزند خود را وصیّت نمود و گفت: بدان اى فرزندم که عجب
تمام عجب براى نه نفر است:

1. کسى بشناسد خداى خود را و اطاعت او نکند،

2. کسى که امید ثواب داشته باشد و عمل شایسته انجام ندهد،

3. کسى که از عذاب خدا بترسد ولى از گناهان دورى نکند،

4. کسى بداند شرف علم را امّا بپسندد براى خود جهل و نادانى را،

5. کسى که صرف کند تمام همّت خود را در آبادى دنیا با اینکه مى‏ داند از آن مفارقت خواهد کرد،

6. کسى که غافل ماند و خراب کند آخرت خود را با آنکه به آنجا منتقل خواهد شد،

7. کسى که وارد میدان آرزوهایش مى ‏شود با آنکه نمى‏ داند کى اجل پاى او را مى‏ لغزاند،

8. کسى که غافل است از نطر به عواقبش با اینکه مى‏ داند از او غافل نیستند،

9. و کسى که گوارایش باشد عیش او در دنیا و حال آنکه نمى ‏داند کارش به کجا مى‏ انجامد.

15- یا بُنَیَّ، عَلَیکَ بِتِسعِ خِلالٍ تَسُدْ فِی النّاسِ وَ هِیَ: العِلمُ، وَ الأدَبُ، وَ الفِقهُ، وَ
الأمانَةُ، وَ الوَقارُ، وَ الحَزمُ، وَ الحَیاءُ، وَ الحِلمُ، وَ الکَرَمُ⁽³⁾.

---

(1) فی متن «آ»: نعمته، و فی حاشیتها: همّته.

(2) مجموعة ورّام بن أبی فراس 2: 112.

باب ذکر ما جاء فی تسعة··· (185)

---

اى پسرک من بر تو باد بر تو باد به نُه خصلت تا سیادت و آقایى یابى در
میان مردم: علم، ادب، فقه، امانتدارى، وقار و متانت، احتیاط در امور،
حیاء، حلم، کرم.

16- صُنْ یا بُنَیَّ تِسعَةً بِتِسعَةٍ:

1- صُنْ عَقلَکَ بِالعِلمِ، 2- وَ جاهَکَ بِالحِلمِ، 3- وَ دِینَکَ بِمُخالَفَةِ الهَوى، 4- وَ مُروَّتَکَ بِالعَفافِ، 5- وَ عِرضَکَ بِالکَرَمِ، 6- وَ مَنزِلَتَکَ بِالتَّواضُعِ، 7- وَ مَعِیشَتَکَ بِحُسنِ التَّکَسُّبِ⁽¹⁾، 8- وَ نَهضَتَکَ بِتَرکِ العُجبِ، 9- وَ نِعَمَ اللّه‏ِ عَلَیکَ بِالشُّکرِ⁽²⁾.

اى پسر جان حفظ کن نُه چیز را بوسیله نُه چیز:

1- عقلت را به علم، 2- مرتبه و جاهت را به حلم، 3- دینت را به مخالفت هوى و هوس، 4- مروّتت را به عفاف و پاکى، 5- آبروى خود را به کرم، 6- منزلت خود را به تواضع، 7- معیشت خود را به حسن کسب و کار، 8- قیام خود را در تحصیل مکارم به ترک عجب، 9- و نعمتهاى خود را به شکر .

17- وَ اعلَم یا بُنَیَّ، أنَّ العُلَماءَ ما ذَمُّوا شَیئا مِثلَ ذَمِّهِم لِتِسعٍ: الکِذبُ، وَ الغَضَبُ، وَ
الجَزَعُ، وَ الحَسَدُ، وَ الخِیانَةُ، وَ البُخلُ، وَ العَجَلَةُ، وَ سُوءُ الخُلقِ، وَ الجَهلُ.
وَ لا مَدَحُوا شَیئا مِثلَ مَدحِهِم لِتِسعٍ: الصِّدقُ، وَ الحِلمُ، وَ الصَّبرُ، وَ الرِّضا
بِالقِسمِ، وَ الوَفاءُ، وَ الکَرَمُ، وَ التَّأَنِّی⁽³⁾، وَ حُسنُ الخُلقِ، وَ العِلمُ .

و بدان اى پسرک من که علماء مذمّت نکرده‏ اند چیزى را مثل مذمّت کردن
نُه چیز: دروغ، غضب، جزع، حسد، خیانت، بخل، عجله، بدخلقى، نادانى.

و مدح نکرده ‏اند چیزى را مثل مدح نُه چیز: راستگوئى، حلم، صبر، راضى
بودن به قسمت، وفا، کرم، تأنّى و تثبّت، خوش خلقى، علم.

18- وَ احذَرْ یا بُنَیَّ مُشاوَرَةَ تِسعَةٍ، فَإنَّ الرَّأیَ عَنهُم عازِبٌ: البَخِیلُ، وَ الجَبانُ، وَ
الحَرِیصُ، وَ الحَسُودُ، وَ مُعَلِّمُ الصِّبیانِ، وَ الکَثِیرُ القُعُودُ مَعَ النِّساءِ، وَ المُبتَلى بِامرَأَةٍ

---

(1) بهجة المجالس: 611 مثله.

(2) فی «أ» و «ق»: المکتسب.

(3) بهجة المجالس: 643 بعضه.

(4) فی «أ» التأبد، فی باقى النسخ: التأید.

(186) ··· معدن الجواهر و ریاضة الخواطر

---

سَلِیطَةٍ⁽¹⁾، وَ ذُو الهَوى، وَ الحاقِنُ⁽²⁾.

و حذر کن اى پسرک من از مشورت نمودن با نُه نفر که رأى از ایشان دور است:

1- بخیل، 2- ترسو، 3- حریص، 4- حسود، 5-مربّى اطفال، 6- کسى که بسیار همنشین
زنان است، 7- کسى که مبتلا به زنى پر زبان و فریاد زن است، 8- صاحب هوى
و هوس، 9- و کسى که بولش را زیاد حبس کرده.

---

(1) امرأة سلیطة: طویلة اللسان صَخّابة. الحاقن: المجتمع بوله کثیرا.

(2) البیان و التبیین: 136 و 252، مجموع الغرائب: 440.

باب ذکر ما جاء فی تسعة··· (187)

---

باب
ذکر ما جاء فی عشرة

1- قالَ سَیِّدُنا رَسُولُ اللّه‏ِ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم: الإیمانُ فِی عَشَرَةِ أشیاءٍ: المَعرِفَةُ، وَ الطّاعَةُ، وَ العِلمُ، وَ العَمَلُ، وَ الوَرَعُ، وَ الاجتِهادُ، وَ الصَّبرُ، وَ الیَقِینُ، وَ الرِّضا، وَ التَّسلِیمُ، فَأیُّها فَقَدَ صاحِبهُ بَطَلَ نِظامُهُ⁽¹⁾.

سیّد و سرور ما حضرت رسول اکرم صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم فرمود: ایمان در ده چیز است
که هر کدام مفقود شود نظام آن از هم مى‏پاشد: 1- معرفت، 2- اطاعت، 3- علم،
4- عمل، 5- ورع، 6- اجتهاد، 7- صبر، 8- یقین، 9- رضا، 10- تسلیم.

2- وَ قالَ صلّى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله‏ وسلم: صِفَةُ العاقِلِ أن یَکُونَ فِیهِ عَشرُ خِصالٍ:

الاُولى: أن یَحلُمَ عَمَّن جَهِلَ عَلَیهِ،

الثّانِیَةُ: أن یَتَجاوَزَ عَمَّن ظَلَمَهُ،

الثّالِثَةُ: أن یَتَواضَعَ لِمَن هُوَ دُونَهُ،

الرّابِعَةُ: أن یُسابِقَ مَن قَرُبَ⁽²⁾ فِی البِرِّ،

الخامِسَةُ: إذا أرادَ أن یَتَکَلَّمَ تَدَبَّرَ، فَإن کانَ خَیرا تَکَلَّمَ فَغَنِمَ، وَ إن کانَ شَرّا سَکَتَ فَسَلِمَ،

السّادِسَةُ: إذا عُرِضَتْ لَهُ الفِتنَةُ

---

(1) کنز الفوائد للمؤلِّف 2: 11، و أخرجه المجلسی فی البحار 66: 175 و 74: 170.

(2) کذا فی النّسخ، و فی الترجمة و المصدر: مَن فوقه.

(189)

---

3- استَعصَمَ بِاللّه‏ِ تَعالى، وَ أمسَکَ عِندَها⁽¹⁾ یَدَهُ وَ لِسانَهُ،

وَ السّابِعَةُ: إذا رَأى فَضِیلَةً انتَهَزَها⁽²⁾،

الثّامِنَةُ: ألاّ یُفارِقَهُ الحَیاءُ،

التّاسِعَةُ: ألاّ یُعرَفَ مِنهُ الخُنى⁽³⁾،

العاشِرَةُ: ألاّ یَقعُدَ بِهِ الحَصرُ⁽⁴⁾،⁽⁵⁾.

---

فهارس حذف شدند