چهل حدیث در باره سکوت
اهمیت «صمت» (سکوت) در روایات اسلامی بازتاب بسیار گسترده ای دارد، و نکته های دقیق و ظریفی درباره آن بیان شده، و آثار و ثمرات آن با تعبیرات جالبی تشریح شده است، که به بخشی از آن ذیلا اشاره می شود.
1- در زمینه تاثیر سکوت در تعمیق تفکر و استواری عقل، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود: «اذا رایتم المؤمن صموتا فادنوا منه فانه یلقی الحکمة و المؤمن قلیل الکلام کثیر العمل و المنافق کثیر الکلام قلیل العمل؛ هنگامی که مؤمن را خاموش ببینید به او نزدیک شوید که دانش و حکمت به شما القا می کند، و مؤمن کمتر سخن می گوید و بسیار عمل می کند، و منافق بسیار سخن می گوید و کمتر عمل می کند. » (1)
2- در حدیث دیگری در همین زمینه از امام صادق علیه السلام می خوانیم که فرمود: «دلیل العاقل التفکر و دلیل التفکر الصمت؛ نشانه عاقل فکر کردن و نشانه فکر کردن، سکوت نمودن است. » (2)
3- در حدیث دیگری از امام امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است: «اکثر صمتک یتوفر فکرک و یستنر قلبک و یسلم الناس من یدک؛ بسیار خاموشی برگزین تا فکرت زیاد شود، و عقلت نورانی گردد، و مردم از دست (و زبان) تو سالم بمانند! » (3)
از این روایات بخوبی استفاده می شود که رابطه دقیق میان بارور شدن فکر و اندیشه، با سکوت وجود دارد؛ دلیل آن هم روشن است، زیرا قسمت مهمی از نیروهای فکری انسان در فضول کلام و سخنان بیهوده از میان می رود؛ هنگامی که انسان سکوت را پیشه می کند، این نیروها متمرکز می گردد، و فکر و اندیشه را به کار می اندازد، و ابواب حکمت را به روی انسان می گشاید؛ به همین دلیل، مردم سخن گفتن بسیار را دلیل کم عقلی می شمرند و افراد کم عقل سخنان بیهوده بسیار می گویند.
4- از بعضی از روایات استفاده می شود که یکی از مهمترین عبادت سکوت است؛ از جمله، در مواعظ پیامبراکرم صلی الله علیه و آله به ابوذر می خوانیم: «اربع لایصیبهن الا مؤمن، الصمت و هو اول العبادة ... ؛ چهار چیز است که تنها نصیب مؤمن می شود، نخست سکوت است که سرآغاز عبادت می باشد ... » (4)
5- از بعضی از احادیث استفاده می شود که پرگویی مایه قساوت و سنگدلی است، در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم: «کان المسیح علیه السلام یقول لا تکثر الکلام فی غیر ذکر الله فان الذین یکثرون الکلام فی غیر ذکر الله قاسیة قلوبهم ولکن لا یعلمون؛ حضرت مسیح علیه السلام می فرمود؛ جز به ذکر خدا سخن زیاد مگویید، زیرا کسانی که در غیر ذکر خدا سخن بسیار می گویند دلهایی پر قساوت دارند ولی نمی دانند! » (5)
6- در حدیث دیگری از امام علی بن موسی الرضا علیهما السلام می خوانیم: سکوت نه تنها از اسباب علم و دانش است، بلکه راهنما به سوی هرخیر و نیکی است؛ فرمود: «ان الصمت باب من ابوااب الحکمة، ان الصمت یکسب المحبة انه دلیل علی کل خیر؛ سکوت دری از درهای دانش است، سکوت محبت می آورد، و دلیل و راهنمای همه خیرات است. » (6)
این که می فرماید: سکوت محبت می آورد به خاطر این است که بسیاری از رنجشها و عداوتها از نیش زبان زدن و تعبیرات نامناسب درباره اشخاص حاصل می شود، و سکوت انسان را از آن نجات می دهد. »
7- سکوت سبب نجات از بسیاری از گناهان می شود و در نتیجه کلید ورود در بهشت است. چنان که در حدیثی از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله می خوانیم: که مردی نزد آن حضرت آمد (و طالب سعادت و نجات بود) پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: آیا تو را به چیزی راهنمایی کنم که خدا به وسیله آن تو را وارد بهشت می سازد، عرض کرد آری ای رسول خدا! سپس دستور به انفاق و یاری مظلوم و کمک از طریق مشورت فرمود، و بعد دستور به سکوت داد و فرمود: «فاصمت لسانک الا من خیر؛ سکوت اختیار کن جز از نیکیها» و در پایان افزود: «هرگاه یکی از این صفات در تو باشد، تو را به سوی بهشت می برد. » (7)
8- بی شک یکی از آثار مثبت سکوت، آراسته شدن به زیور و قار است. همان گونه که در حدیثی از امیرمؤمنان علی علیه السلام می خوانیم: «الصمت یکسیک الوقار، و یکفیک مئونة الاعتذار؛ سکوت لباس وقار برتو می پوشاند و مشکل عذر خواهی را از تو بر می دارد! » (8)
شخصی که زیاد سخن می گوید؛ اشتباهات فراوانی دارد که هم از ابهت او می کاهد، و هم او را وادار به عذر خواهی مکرر می کند.
9- همین معنی به شکل گویاتری در حدیث دیگری از همان حضرت آمده است، فرمود: «ان کان فی الکلام بلاغة ففی الصمت السلامة من العثار؛ اگر در سخن گفتن، بلاغت بوده باشد، در سکوت سلامت از لغزشهاست! » (9)
از این حدیث استفاده می شود که سکوت حتی بر سخنان بلیغ گاهی برتری دارد!
10- این بحث را با حدیث دیگری از امام حسن علیه السلام پایان می دهیم هرچند در این زمینه احادیث فراوان دیگری باقی مانده که ذکر همه آنها ما را از روشی که در این مباحث داریم درو سازد؛ فرمود: «نعم العون الصمت فی مواطن کثیرة و ان کنت فصیحا؛ سکوت یاور خوبی است در بسیاری از موارد، هرچند سخن گویی فصیح باشی! » (10)
آنچه در بالا درباره اهمیت سکوت و آثار سازنده و مثبت آن در تعمیق تفکر آدمی و جلوگیری از اشتباهات و مصون ماندن از انواع گناهان و حفظ شخصیت و ابهت و وقار، و عدم نیاز به عذر خواهی های مکرر و مانند آن آمد، به این معنی نیست که سخن گفتن همه جا نکوهیده و مذموم باشد، و انسان از همه چیز لب فرو بندد، چرا که این خود آفت بزرگ دیگری است.
هدف از ستایش سکوت در آیات و روایات اسلامی، باز داشتن از پرگویی و سخنان لغو و بیهوده و گفتارهای اضافی و غیر لازم است وگرنه در بسیاری از موارد، سخن گفتن، واجب و لب فرو بستن و سکوت، حرام مسلم است.
مگر نه این است که نعمت بیان به صورت بزرگترین نعمت در سوره الرحمن بعد از نعمت آفرینش انسان شمرده شده است، و یکی از بزرگترین افتخارات نوع بشر داشتن زبان گویا و قدرت بر تکلم است.
بسیاری از عبادات بزرگ مانند نماز، مراسمی از حج، تلاوت قرآن و اذکار، به وسیله زبان انجام می شود:
امر به معروف و نهی از منکر، تعلیم علوم واجبه، ارشاد جاهل، تنبیه غافل، و راهنمایی به سوی حق و عدالت، و بسیاری از شؤون تعلیم و تربیت به وسیله زبان انجام می گیرد؛ هیچ دانشمند و صاحب فکری نمی گوید در این گونه موارد باید سکوت کرد. آنچه مایه بدبختی انسان و بازداشتن او از تهذیب نفس و سیر و سلوک الی الله است سخنان اضافی و به اصطلاح «فضول الکلام» است؛ بنابراین، باید از هرگونه افراط و تفریط در این مساله شدیدا پرهیز کرد.
امام سجاد علی بن الحسین علیهما السلام در این باره سخنی دارد، که سخن آخر و قول فصل است و حق مطلب را بخوبی ادا فرموده است.
کسی از آن حضرت پرسید: آیا سخن گفتن افضل است یا سکوت؟ امام علیه السلام در جواب فرمود:
«لکل واحد منهما آفات فاذا سلما من الافات فالکلام افضل من السکوت. قیل کیف ذلک یا بن رسول الله علیه السلام؟ قال: لان الله عزوجل ما بعث الانبیاء و الاوصیاء بالسکوت، انما بعث-هم بالکلام، و لا استحقت الجنة بالسکوت و لا استوجبت ولایة بالس-کوت و لا توقیت النار بالسکوت انما ذلک کله بالکلام، ما کنت لاعدل القمر بالشمس انک تصف فضل السکوت بالکلام و لست تصف فضل الکلام بالسکوت» ؛ هرکدام از این دو آفاتی دارد، هرگاه هر دو از آفت در امان باشد، سخن گفتن از سکوت افضل است، عرض شد ای پسر رسول خدا چگونه است این مطلب؟ فرمود: این به خاطر آن است که خداوند متعال، پیامبران و اوصیای آنها را به سکوت مبعوث و مامور نکرد، بلکه آنها را به سخن گفتن مبعوث کرد، هرگز بهشت با سکوت به دست نمی آید، و ولایت الهی با سکوت حاصل نمی شود، و از آتش دوزخ با سکوت رهایی حاصل نمی شود، همه اینها به وسیله کلام و سخن به دست می آید، من هرگز ماه را با خورشید یکسان نمی کنم، حتی هنگامی که می خواهی فضیلت سکوت را بگویی با کلام آن را بیان می کنی و هرگز فضیلت کلام را با سکوت شرح نمی دهی! » (11)
بی شک «سکوت» و «سخن گفتن» هر کدام جائی و مقامی دارد و هر یک از آنها دارای جنبه های مثبت و جنبه های منفی است، و بی شک جنبه های مثبت سخن گفتن فزونتر از جنبه های منفی آن است؛ ولی از آنجا که جنبه های مثبت سخن گفتن هنگامی آشکار می شود که انسان در مراحل تهذیب نفس توفیق کافی یافته باشد؛ به همین دلیل کسانی را که در آغاز راهند بیشتر توصیه به سکوت می کنند، و بعد از کسب سلطه بر هوای نفس و به اصطلاح مالک زبان شدن، مامور به سخن گفتن و هدایت مردم می شوند.
در اینجا معیار روشنی داریم، هرگاه ما سخنانی را که در شبانه روز می گوییم روی یک نوار ضبط کنیم و بعد با دقت و سختگیری و خالی از تعصب به بررسی آن بپردازیم مشاهده می کنیم که از میان صدها یا هزاران کلمه که در طول یک شبانه روز از ما صادر شده، مقدار کمی از آن مربوط به اهداف الهی یا حوائج زندگی و ضروریات حیات می باشد و بقیه فضول کلام و سخنان اضافی است که در لابه لای آن احیانا مطالب ناروا و گناه آلود یا سخنان مشکوک و مشتبه می باشد.
هدف از سکوت مبارزه با انبوه فضول کلام و سخنان اضافی و بی هدف، و احیانا بی معنی یا گناه آلود است.
این نکته نیز شایان توجه است که «صمت» و «سکوت» هر چند در منابع اصلی لغت تقریبا به یک معنی تفسیر شده است، ولی در کلمات بعضی از علمای اخلاق تفاوتی در میان آن دو دیده می شود؛ به این معنی که، سکوت ترک کلام بطور مطلق است، ولی «صمت» به معنی ترک سخن گفتن در اموری است که هدف صحیحی را تعقیب نمی کند (ترک ما لا یعنیه) و آنچه برای سالکان الی الله و راهیان راه خدا و علاقه مندان به تهذیب نفس ضرورت دارد، بیشتر «صمت» است نه «سکوت» . (دقت کنید)
و آنچه در سابق، یعنی اهمیت سکوت و صمت و تاثیر آن در تهذیب نفوس و اخلاق گذشت، در واقع یکی از طرق اساسی برای پیشگیری از آفات زبان است، چرا که زبان مهمترین کلید دانش و فرهنگ و عقیده و اخلاق است؛ و اصلاح آن سرچشمه همه اصلاحات اخلاقی، و انحراف آن سبب انواع انحرافات است؛ بنابراین، بحث اصلاح زبان بحثی فراتر از مساله سکوت می باشد.
اصلاح زبان و گفتار از آنجا اهمیت فوق العاده در بحثهای اخلاقی به خود گرفته، که زبان ترجمان دل و نماینده عقل و کلید شخصیت انسان و مهمترین دریچه روح است.
1- بحارالانوار، جلد 75، صفحه 312 . 2- همان مدرک، صفحه 300 . 3- میزان الحکمه، جلد 2، صفحه 1667، شماره10825 . 4- میزان الحکمة، ماده صمت، حدیث 10805 . 5- اصول کافی، جلد 2، صفحه 114، (باب الصمت و حفظ اللسان، حدیث 11) . 6- اصول کافی، جلد 2، صفحه 113 . 7- همان. 8- غرر الحکم، شماره1827 . 9- غرر الحکم، شماره 3714 . 10- میزان الحکمه، ماده صمت، حدیث 10826 . 11- بحارالانوار، جلد 68، صفحه 274.
1. قال رسول الله - صلی الله علیه و آله - : السکوت خیرٌ من إملاء الشَّرِّ و إملاءُ الخیر خیرٌ من السکوت.
«بحارالانوار، ج 71، ص 294»
رسول اکرم - صلی الله علیه و آله - فرمود: خاموشی بهتر از املاء کردن بدی (بر فرشتگان کاتب اعمال) است و املاء کردن خوبی، بهتر از خاموشی است.
2. قال رسول الله - صلی الله علیه و آله - : اربعةٌ لا یصیبهُنَّ الاّ مؤمنٌ: الصمت و هو اوَّلُ العباده....
«مکارم اخلاق، ج 2، ص 377»
رسول اکرم - صلی الله علیه و آله - فرمود: چهار چیز است که دست نمی‌یابد به آنها مگر انسان مؤمن: یکی از آنها سکوت است که سرآغاز عبادات می باشد.
3. قال الامام الصادق - علیه السلام - : لیس شئٌ احقُّ بطول السجن من اللسان.
«مستدرک الوسائل، ج 9، ص 29»
امام صادق - علیه السلام - فرمود: هیچ چیز سزاوارتر از زبان برای زندانی شدن به مدت طولانی نیست.
4. قال الامام الرضا - علیه السلام - : اَحْسَنَ الصمتُ لا من عِیٍّ وَالمِهْذار* له سقَطاتٌ.
«الاختصاص، ص 232»
امام رضا - علیه السلام - فرمود: چه نیکوست آن سکوتی که از روی درماندگی (در سخن گفتن) نباشد، و پرگویی را لغزش‌ها است. *المِهذار. من یکثر فِی کَلَامه من الْخَطَأ وَالْبَاطِل
5. قال الامام علی - علیه السلام - : الکلام بین خصلتَی سَوءٍ هما الإکثار و الإقلال، فالاکثار هذرٌ و الاقلال عیُّ و حَصرٌ.
«نهج البلاغه، حکمت 183»
امام علی - علیه السلام - فرمود: سخن گفتن میان دو خصلت بد جای گرفته است، پرگویی و کم‌گویی، پرگویی به یاوه‌گویی می‌انجامد و کم‌گویی درماندگی و ناتوانی (از بیان مقصود) است.
6. قال الامام علی - علیه السلام - : لاخیر فی الصمت عن الحُکم کما انّه لاخیر فی القول بالجهل.
«نهج البلاغه، حکمت 182»
امام علی - علیه السلام - فرمود: در خاموشی از بیان حکمت خیر و خوبی ای نیست چنان که در گفتار با جهل هم خبری نیست.
7. قال الامام علی - علیه السلام - : لاحافظ احفظ من الصمت.
«بحارالانوار، ج 71، ص 275»
امام علی - علیه السلام - فرمود: هیچ نگهبانی، حافظ تر و نگهبان تر از خاموشی نیست.
8. قال الامام الحسن - علیه السلام - : نعم العون، الصّمت فی مواطن کثیرةٍ و اِن کنت فصیحاً.
«معانی الاخبار، ج 62، ص 401»
امام حسن - علیه السلام - فرمود: در بسیاری مواقع خاموشی خوب یاوری است، هرچند سخنور باشی.
9. قال الامام علی - علیه السلام - : اذا اراد الله سبحانه صلاح عبدٍ ألهمهُ قلةَ الکلام و قلة الطعام و قلة المنام.
«غررالحکم، ح 4117»
امام علی - علیه السلام - فرمود: هرگاه خداوند سبحان صلاح بنده‌ای را بخواهد، کم‌گویی و کم خوری و کم‌خوابی را در دل او افکند.
10. قال الامام علی - علیه السلام - : الکلام فی وثاقک مالم تتکلمْ به، فاذا تکلَّمتَ به صرت فی وثاقه فاخزن لسانک کما تخزن ذهبک....
«نهج البلاغه، حکمت 381»
امام علی - علیه السلام - فرمود: تا کلامی را به زبان نیاورده‌ای، در بند توست. اما هنگامی که به زبان آوردی تو در بند آن در می‌آیی. پس همان‌گونه که زر و سیم خود را در گنجینه می‌نهی، زبانت را نیز در گنجینه دهان نگهدار؛ زیرا چه بسا سخنی که نعمتی را از کف برده و خشم و کیفری (الهی) را آورده است.
11. قال الامام علی - علیه السلام - : الکلام کالدواء؛ قلیله ینفع و کثیره قاتلٌ.
«غررالحکم، ح 2882»
امام علی - علیه السلام - فرمود: سخن چون داروست اندکش سود می‌بخشد و بسیارش کشنده است.
12. قال رسول الله - صلی الله علیه و آله - : الصمت عبادةٌ لمن ذکر الله.
«بحارالانوار، ج 71، ص 249»
رسول اکرم - صلی الله علیه و آله - فرمود: خاموشی برای کسی که ذکر خدا گوید، عبادت است.
13. قال الامام الصادق - علیه السلام - : لایزال العبد المؤمن یکتبُ محسناً مادام ساکتاً، فاذا تکلَّم کُتِبَ محسناً او مسیئاً.
«اصول کافی، ج 2، ص 116»
امام صادق - علیه السلام - فرمود: بنده مؤمن تا زمانی که خاموش است، نیکوکار قلمداد می‌شود، اما چون سخن گوید یا نیکوکار شمرده می شود یا بدکار.
14. قال الامام علی - علیه السلام - : العاقل لایتکلَّمُ الاّ بحاجتِهِ او حجّتِهِ.
«غررالحکم، ح 1732»
امام علی - علیه السلام - فرمود: خردمند سخن نگوید، مگر برای نیازش یا دلیل و حجّت‌اش.
15. قال رسول الله - صلی الله علیه و آله - : یا ایّها الناس اَلا اُنبئکم بامرین خفیف مؤنَتُهُما عظیم اجرهما لم یَلقَ الله بمثلهما، طول الصّمتِ و حسن الخلق.
«بحارالانوار، ج 74، ص 181»
رسول اکرم - صلی الله علیه و آله - فرمود: ای مردم همانا خبر می دهم شما را به دو کار کم هزینه و پر اجری که کاری به مانند این دو کار انسان را به لقاء خدا نمی رساند: سکوت طولانی و خلق نیکو.
16. قال الامام الصادق - علیه السلام - : فانّ الصّمتَ زَینٌ لک عند العلماء و سترٌ لک عند الجهّال.
«بحارالانوار، ج 75، ص 283»
امام صادق - علیه السلام - فرمود: خاموشی زینت تو نزد علما و حجاب (نگهدارنده حریم) تو نزد جاهلان است.
17. قال امیرالمؤمنین - علیه السلام - عن النبی - صلی الله علیه و آله - : قال فی لیلة المعراج یا ربّ ما أوّلُ العبادةِ قال أول العبادةِ الصَّمتُ.
«مستدرک الوسائل، ج 7، ص 500»
امام علی - علیه السلام - از پیامبر اکرم - صلی الله علیه و آله - نقل می فرمایند که ایشان شب معراج به پروردگار متعال گفت: ای پروردگار اول مرحله بندگی چیست؟ خداوند متعال فرمود: اولین مرحله بندگی سکوت است.
18. قال الامام علی - علیه السلام - : الصمت آیةُ النبل و ثمرة العقل.
«غررالحکم، ح 1343»
امام علی - علیه السلام - فرمود: خاموشی نشانه هوشمندی و نتیجه عقل و خرد است.
19. قال الامام الصادق - علیه السلام - : الصمت کنزٌ وافر و زینُ الحلیم و ستر الجاهل.
«بحارالانوار، ج 71، ص 288»
امام صادق - علیه السلام - فرمود: خاموشی، گنجی سرشار و زینت انسان حلیم و پوشش نادان است.
20. قال الامام علی - علیه السلام - : الصُمتُ روضة الفکر.
«غررالحکم، ح 546»
امام علی - علیه السلام - فرمود: سکوت بوستان (و جایگاه) فکر و اندیشه است.
21. قال الامام علی - علیه السلام - فی وصیة قبل وفاته: الزم الصّمت تَسلَمْ.
«بحارالانوار، ج 71، ص 78»
امیر مؤمنان - علیه السلام - قبل از شهادت، در وصیتشان فرمود: مداومت بر سکوت داشته باش تا سالم بمانی.
22. قال رسول الله - صلی الله علیه و آله - : علیک بطول الصّمت فإنّه مطرده للشیطان و عونُ لک علی امر دینِک.
«بحارالانوار، ج 63، ص199»
رسول اکرم - صلی الله علیه و آله - فرمود: بر تو است سکوت طولانی چرا که سکوت طولانی شیطان را از تو دور می‌کند و کمک کار تو بر امور دینی‌ات است.
23. قال الامام الحسن - علیه السلام - : قد اکثر من الهیبة الصامت.
«بحارالانوار، ج 78، ص 113»
امام حسن - علیه السلام - فرمود: انسان خاموش هیبت و عظمتش زیاد است.
24. قال الامام علی - علیه السلام - : بکثرة الصمت تکون الهیبة.
«نهج البلاغه، حکمت 224»
امام علی - علیه السلام - فرمود: سکوت بسیار موجب هیبت می شود.
25. قال الامام علی - علیه السلام - : الزم الصمت فادنی نفعِهِ السلامه.
«غررالحکم، ح 2314»
امام علی - علیه السلام - فرمود: مداومت بر سکوت داشته باش چرا که کمترین نفعش سالم ماندن توست.
26. قال الامام علی بن الحسین - علیه السلام - : احفظ علیک لسانک تملک به اخوانک.
«بحارالانوار، ج 71، ص 115»
امام سجاد - علیه السلام - فرمود: زبان خویش را نگهدار، تا دوستیت با برادران (دینی ات) پا برجا بماند.
27. قال الامام علی - علیه السلام - : فی الصمت السلامة من الندامة و تلافیک ما فَرَطَ من صمتِکَ أیْسَرُ من ادراک فائدةٍ ما فات من منطقک....
«نهج البلاغه، نامه 31»
امام علی - علیه السلام - فرمود: خاموشی مایه مصون ماندن از پشیمانی است؛ و تلافی آنچه بر اثر خاموشی از دست رفته آسانتر از جبران فایده‌ای است که بر اثر سخن گفتن از کف رفته باشد، که نگه داشتن آنچه در ظرف است با بستن در آن است.
28. قال الامام علی - علیه السلام - : عن النّبی فی حدیث المعراج؛ یا احمد، علیک بالصمت، فانّ اعمر مجلسٍ قلوبُ الصالحین و الصامتین و اِن اَخرَب مجلس قلوب التحکمین بما لا یغنیهم.
«ارشاد القلوب، ص 203»
امام علی - علیه السلام - فرمود: پیغمبر اکرم در حدیث معراج می فرماید: ای احمد، بر تو باد خاموشی، زیرا آبادترین مجلس، دلهای پاکان و خاموشان است و ویران‌ترین مجلس، دلهای بیهوده گویان است.
29. قال الامام علی - علیه السلام - : مَنْ قَلَّ کلامه بطل عیبُهْ.
«غررالحکم، ح 17879»
امام علی - علیه السلام - فرمود: کسی که گفتارش اندک باشد، عیبش نابود می‌شود.
30. قال الامام علی - علیه السلام - : اقل الکلام تأمن الملام.
«غررالحکم، ح 2283»
امام علی - علیه السلام - فرمود: کم گوی تا از ملامت در امان مانی.
31. قال الامام علی - علیه السلام - : اِن احببتَ سلامة نفسک و ستر معایبک فأقلِلْ کلامک و أکثِر صمتک یَتَوَفَّرْ فِکرُکَ و یَسْتَنیرُ قلبُک.
«نهج البلاغه، حکمت 279»
امام علی - علیه السلام - فرمود: اگر دوستدار سلامت جان خود و پوشیده ماندن عیب‌هایت هستی، کمتر سخن گوی و بیشتر خاموش باشد، تا فکر و اندیشه‌ات فزونی گیرد و دلت نورانی شود.
32. قال الامام علی - علیه السلام - : ایاک و الهَذَرَ؛ فَمَنْ کثُرَ کلامُهُ کَثُرَ آثامُهُ.
«غررالحکم، ح 2637»
امام علی - علیه السلام - فرمود: بپرهیز از یاوه‌گویی؛ زیرا هرکه پرگو باشد، گناهانش بسیار می‌شود.
33. قال الامام ابوالحسن الرضا - علیه السلام - : من علامات الفِقه الحِلمُ و العلم و الصُّمت، أن الصّمت بابٌ من ابواب الحکمة اِن الصُّمت یکسبُ المحبّةَ إنّه دلیلٌ علی کلِّ خیر.
«اصول کافی، ج 2، ص 113»
امام رضا - علیه السلام - فرمود: از علامات انسان فهیم در دین، بردباری و علم و سکوت است، همانا سکوت دری از درهای حکمت است و انسان خاموش (به جهت سکوتش) محبتش دردل‌ها قرار می‌گیرد و سکوت دلیل و نشانه‌ای برای رسیدن به هر خیری است.
34. قال الامام علی - علیه السلام - : الصمت حکمٌ و السکوتُ سلامةٌ.
«بحارالانوار، ج 78، ص 63»
امام علی - علیه السلام - فرمود: خاموشی (همراه با تدبر) حکمت است و سکوت باعث سالم ماندن است.
35. قال رسول الله - صلی الله علیه و آله - : اذا رأیتم المؤمن صموتاً فادنوا منه فأنّه یُلَقِّی الحکمة.
«بحارالانوار، ج 78، ص 300»
رسول اکرم - صلی الله علیه و آله - فرمود: هنگامی که مؤمن را خاموش یافتید، نزدیک او شوید، چرا که او حکمت القاء می‌کند.
36. قال رسول الله - صلی الله علیه و آله - : إنّ اولیاء الله سُکتوا فکان سکوتُهُم ذکراً و نَظُروا فکان نَظُرُهم عبرةٌ و نطقوا فکانَ نُطقُهم حکمةً.
«اصول کافی، ج 2، ص 237»
رسول اکرم - صلی الله علیه و آله - فرمود: همانا اولیای الهی سکوت می کنند و سکوتشان یاد (خداست)، می‌نگرند و نگاهشان عبرت (گرفتن) است و سخن می‌گویند و سخنشان حکمت است.
37. قال الامام علی - علیه السلام - : الصمت بغَیر تفکُّر خَرَسٌ.
«غررالحکم، ح 1279»
امام علی - علیه السلام - فرمود: خاموشی بدون تفکر گنگی (لالی) است.
38. قال الامام علی - علیه السلام - : کلُّ سکوتٍ لیس فیه فکر‍‍ٌ فهو غفلةٌ.
«بحارالانوار، ج 71، ص 275»
امام علی - علیه السلام - فرمود: هر سکوتی که در آن اندیشیدن نباشد، غفلت است.
39. قال الامام الکاظم - علیه السّلام - : ... اِنَّ لِکُلِّ شَیٍِ دَلیلاً وَ دلیلُ العَقلِ التَّفَکُرُ وَ دلیلُ التَّفَکُّرِ الصّمت و لِکُلِّ شیٍ مطیَّةً وَ مَطیَّةَ العَقلِ التَّواضُعِ ... .
«اصول کافی، ج 1، ص 15»
امام کاظم - علیه السّلام - فرمود: ... برای هر چیزی دلیل (و نشانه ای) وجود دارد و دلیل عقل تفکر است و دلیل تفکرسکوت است و برای هر چیزی مرکبی است و مرکب عقل تواضع است.
40. قال الإمام الرضا انّ الصّمت باب من ابواب الحکمه یکسب المحبّه انّه دلیل علی کلّ خیر.
«مستدرک الوسائل، ج9، ص16»
امام رضا (علیه آلاف تحیّة و الثّناء) فرمودند: همانا سکوت راهی از راه های حکمت است، سکوت موجب محبّت و علاقه می گردد و راهی برای کسب خیرات می باشد.
41. قال الإمام علی - علیه السلام - : السُّکوتُ عَلی الأحمَق أفضَل مِن جَوابه.
غررالحکم ح125
امام علی علیه السلام فرمود: سکوت در برابر احمق بهتر از جواب دادن به اوست
