نظیم اللئالی چهل حدیث در فضائل علی ع با ترجمه منظوم
نظیم اللئالى
سید قوام الدین محمد بن محمد مهدى حسینى سیفى قزوینى (م ۱۱۵۰ ق)
تحقیق: حسین گودرزى
درآمد
سیدمحمد بن محمدمهدى حسینى سیفى قزوینى، ملقّب به قوام الدین، و متخلص به سیفى و جمال و قوام، از دانشمندان و ادیبان نیمه اول قرن دوازدهم هجرى است . وى در اواخر سده یازدهم هجرى در شهر قزوین در خانواده اى اصیل از خاندان سادات سیفى قزوین دیده به جهان گشود . نسبت سادات سیفى قزوین از طریق جدّشان قاضى سیف الدین محمد، به زید بن الحسن بن على بن ابیطالب علیهم السلام منتهى مى شود.
او پس از تکمیل تحصیلات مقدماتى در قزوین، براى فراگیرى دروس عالیه آن زمان به اصفهان مهاجرت کرد و از محضر علامه ملامحمد باقر مجلسى و آیت اللّه شیخ جعفر کمره اى اصفهانى استفاده نمود و پس از دستیابى به مقامى والا در علوم و فنون
مختلف، به قزوین بازگشت.
حزین لاهیجى یکى از معاصران قوام، در تذکره اش درباره وى، چنین مى نگارد :
«السید الجلیل قوام الدین محمد یوسف الحسینى القزوینى ـ علیه الرحمة ـ احوال سلسله سادات سیفى قزوین و اصحاب کمالى که در آن خانواده بودند بر واقفان سیر مخفى نخواهد بود . بالجمله میرزا قوام الدینِ مذکور، سلاله آن خاندان و از مشاهیر افاضل زمان بود.
در علوم عربیت خلیل العصر و در فقه و حدیث جلیل القدر و منشرح الصدر، متحلّى به اجناس فضایل و نقاوه اتقاى کامل بود؛ پیوسته ملجأ قربا و ضعفاى هر دیار وکف دریا نوالش رشک ابر بهاره قلم از اوصاف کمالش به عجز و انکسار اعتراف دارد . . .» ۱ .
علاّمه مجلسى نیز در اجازه اى که به قوام در شعبان سال 1107 ق نوشته، وى را چنین مى ستاید:
«السیّد الأیّد، الحسیب النسیب، اللبیب الأدیب، الفاضل الکامل، البارع المتوقد، الزکی الألمعی اللوذعی، السید قوام الدین ـ . . . ـ بعد ما أخذ منّی من العلوم الدینیة والمعارف الیقینیة شطرا . . .» ۲ .
سید نورالدین بن نعمة اللّه جزائرى در «الإجازة الکبیرة» خود، قوام الدین را چنین توصیف مى کند:
«کان فاضلاً علامة محققا کثیر الاحتیاط فی العلم و العمل، عظیم النفع، جلیل الشأن، مهذب الأخلاق، . . .» ۳ .
1.تذکره حزین، ص ۲۷ و ۲۸
2.طبقات اعلام الشیعة، ص۶۰۳
3.مصدر سابق و اعیان الشیعة، ج۸، ص۴۵۲
آثار
قوام الدین تألیفاتى متنوع در علوم مختلف از جمله فقه، اصول، فلسفه و اخلاق از خود به جاى گذارده که بیشتر آنها به نظم است .
از جمله نگاشته هاى وى عبارتند از:
1 ـ أرجوزة فى الأخلاق ۱ .
2 ـ أرجوزة فى الأسطرلاب ۲ : که نظمِ «صحیفة الأسطرلاب» شیخ بهایى است.
3 ـ أرجوزة فى أصول الفقه ۳ : قوام الدین قزوینى دو ارجوزه در اصول فقه دارد . یکى نظمِ «زبدة الأصول» ۴ شیخ بهایى، و دیگرى نظم «مختصر الأصول» ابن حاجب.
4 ـ أرجوزة فى البیان ۵ .
1.الذریعة إلى تصانیف الشیعة، ج۱، ص۴۵۲
2.الذریعة، ج۱، ص ۴۵۵
3.الذریعة، ج۱، ص۴۶۱
4.نسخه اى از نظم «زبدة الأصول» شیخ بهایى در کتابخانه محمود فرهاد معتمد در تهران موجود است که قوام الدین آن رادر قزوین به مولانا على نقى تبریزى بخشیده و اجازه اى به خط خود در پایان آن نوشته که متن آن اجازه چنین است: «قد وهبت هذا الکتاب للفاضل المتقی مولانا علی نقی التبریزی أیام إقامته ببلدة قزوین حیث کان راغباً إلى اقتناء العلوم و المعارف و زاهداً فی حطام الدنیا وزینتها، ثبّته اللّه على نیّته و بلّغه أحسن أمنیّته و أجزت له ـ أیدک اللّه ـ روایة عنّی للطالبین و کتب هذه الأحرف بیده الجانیة ناظم الرسالة قوام الدین محمد حسینی، ختم اللّه له بالحسنى فی ۲۶ ذی القعدة الحرام سنة ۱۱۴۷ ه.». «نشریه کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران درباره نسخه هاى خطى، دفتر سوم، ص۲۵۰ و ۲۵۱».
5.الذریعة، ج۱، ص۴۶۴
5 ـ نظم الحساب ۱ : نظمِ «خلاصة الحساب» شیخ بهایى است.
6 - مفرح القوام ۲ : که نظمِ قانونچه است.
7 ـ التحفة القوامیة ۳ : که نظم اللمعة الدمشقیة شهید ثانى است.
8 ـ أرجوزة فى النحو ۴ : نظم کافیه است با عنوان الصافیة.
9 ـ دیوان سیفى قزوینى: ۵ وى در شعر طبع روانى داشته و به سه زبان فارسى و عربى و ترکى شعر مى سرود . نسخه اى از دیوان وى تاکنون شناسایى نشده است .
10 ـ رمح الخط: ۶ که در آن بخشِ علم خط از «الشافیة» ابن حاجب را به نظم کشیده است.
11 ـ شکیات منظومه ۷ : که چهل بیت است در شکّیات نماز.
12 ـ الباقیات الصالحات : شرحى است بر صلوات خواجه نصیر که در میراث اسلامى ایران، دفتر سوم با مقدمه و تصحیح جناب آقاى ابوالفضل حافظیان به چاپ رسیده است.
13 ـ مرثیه جگرسوز و مرثیه اشکبار : هفت قصیده (هفتاد و دو بیت) است در مرثیه امام حسین علیه السلام و یاران وى، که بخشى از آن با تصحیح جناب آقاى ابوالفضل حافظیان در مجله پاسدار اسلام به چاپ رسید.
1.همان، ج۱، ص۴۷۱
2.همان، ج۱، ص۴۸۴
3.الذریعة، ج۱، ص۴۹۰
4.همان، ج۱، ص۵۰۴
5.همان، ج۹، ص۴۸۷
6.همان، ج۱۱، ص۲۴۸
7.همان، ج۱۴، ص۲۱۹
14 ـ نظیم اللئالی (رساله حاضر).
علاوه بر کتاب هاى فوق، اشعار و رساله هاى متفرقه بسیارى از قوام الدین بر جاى مانده است که در کتب تذکره و در ضمن برخى مجموعه ها از آنها یاد شده است. ۱
نظیم اللئالى
این کتاب، منتخب چهل حدیثِ از احادیث گُهر بار معصومین علیهم السلام است که همگى به نظم کشیده شده اند. قوام الدین این رساله را به آقامحمود بیک جبّه دار باشى تقدیم کرده و نظم آن در محرم 1102 به پایان رسانیده است . او ابتدا نام کتابى را که حدیث از آن نقل شده، ذکر مى کند و پس از آن متن حدیث را مى آورد ؛ آنگاه هر حدیث را با یک رباعى به فارسى بر مى گرداند.
مصادرى که قوام الدین از آنها نقل کرده، شامل مصادر خاصه و عامه است که همه آنها امروزه در دست است.
1.براى شرح حال مفصل صاحب ترجمه و آثار وى به مآخذ زیر مراجعه کنید: تلامذه علامه مجلسى، ص ۷۳، اجازة الکبیرة، عبداللّه جزائرى، ص۱۶۵؛ ریحانة الأدب، ج۴، ص۴۹۲؛ زندگینامه علامه مجلسى، مصلح الدین مهدوى، ج۲، ص۹۲؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران، ص۵۸۵؛ فرهنگ سخنوران، خیام پور، ص۴۷۶؛ معجم مؤلّفى الشیعه، ص۳۱۵؛ نجوم السماء، ص۱۹۴؛ معجم مؤلفین، ج۱۱، ص۳۰۴؛ الفوائد الرضویة، ص۶۲۱؛ الکنى والالقاب، ج۳، ص۹۰؛ ریاض الجنة زنوزى، روضه رابعه، ص۶۷۱؛ شمع انجمن، ص۲۰۶؛ روز روشن، ص۵۶۳؛ ریاض العارفین، آفتاب آراى لکهنوى، ج۲، ص۱۲۹ و . . . .
تصحیح رساله
تصحیح این رساله بر اساس دو نسخه انجام شده است، با این خصوصیات :
1 ـ نسخه کتابخانه حضرت آیت اللّه مرعشى که در ضمن مجموعه شماره 9470 آمده است . ۱ در این مجموعه سه رساله از قوام الدین (مرثیه جگرسوز، الباقیات الصالحات، نظیم اللئالی) واقع شده و نظیم اللئالی در برگ هاى 40 تا 48 آن قرار گرفته است . درمیانه این نسخه از نیمه حدیث اول تا آخر حدیث پنجم افتادگى دارد .
2 ـ نسخه کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران که در ضمن مجموعه شماره 2569 برگ هاى 2 تا 5 قرار گرفته است . ۲ این نسخه به خط مو?ف در سال 1102 ق تحریر شده و اندکى افتادگى دارد.
در تصحیح، نسخه دانشگاه تهران با علامت «الف» آمده و موارد اختلاف با نسخه مرعشى - که با علامت «ب» مشخص شده -، در پاورقى تذکر داده شده است .
در پایان لازم مى دانم که از زحمات بى دریغ استاد گرامى، حجه الاسلام على صدرایى خویى در تصحیح این رساله و نیز از مساعدت برادر ارجمند جناب آقاى ابوالفضل حافظیان که نسخه کتابخانه مرعشى را در اختیارم نهادند تشکر و قدردانى کنم.
و الحمدللّه رب العالمین
1.فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه عمومى حضرت آیت اللّه العظمى مرعشى نجفى، سید احمد حسینى، ج۲۴، ص۲۳۴ .
2.فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران، محمدتقى دانش پژوه، ج۹، ص۱۳۵۹.
بسم اللّه الرحمن الرحیم فاتحه آراى حدیث قدیم
الحمد للّه ربّ العالمین ومعزّ العالمین والصلوة والسلام على المخبر الصادق الأمین محمد بن عبداللّه خاتم النبیین وآله الأئمّة المحدّثین الذین بهم قوام الدین.
وبعد ۱ بر صیرفیان عالم امکان و جوهریان کشور کن فکان - که نقد هر جنس را به محک امتحان سنجیده و گوهر هر ذات را به نظر بصیرت دیده اند ـ معلوم است که گوهرى که زینتْ برِاو دوش جان ارباب ایمان تواند بود، نیست بجز گوهر شب چراغ احادیث اهل بیت طیبین که در ظلمات غوایت به روشنى آن، راه صواب را مى توان دید و این مخلصِ قلیل البضاعة به مقتضاى مضمون صدق مشحون: «من حفظ من أمّتی . . .» ۲ چهل حدیث از جواهر احادیث مأثوره در اصول و فروع دین مبین انتخاب نموده، مضمون هر یک را به رباعى در سلک نظم کشیده «به «نظیم اللئالی» موسوم ساخت و چون هر جوهرى را جوهر شناسى در کار، و هر متاعى را از خریدارى ناچار است و در این زمانِ مسعودِ
1.نسخه «الف»، این مقدمه را ندارد .
2.متن کامل آن چنین است: «من حفظ من أمتی أربعین حدیثا ممّا یحتاجون إلیه من أمر دینهم بعثه اللّه یوم القیامة فقیها عالما» . وسایل الشیعه، ج۱۸، ص۶۷
عاقبت محمود، طالبِ این درّ نظیم و مشترىِ این جنس عظیم، صاحب نظرى است که دیده حق بین و خاطر حقانیت گزینش همواره به ترقیه حال ارباب کمال متوجّه و معطوف است و درویش نهادى که با وصف تقرّب شاهى پیوسته اوقاتش به مراقبت و معاونت زیردستان مصروف است، اعنى عالیجاه عمده مقربان درگاه خلایق پناه، زبده مخلصان دولت خواه مقرّب الحضرة العلیة العالیة الخاقانیة، مؤتمن الدولة البهیّة السلطانیة آقابى محمود بیک ۱ جُبّه دار باشى ۲ - شدّ اللّه أطناب دولته بأوتاد الخلود و رزقه شفاعة صاحب المقام المحمود - که از غایت وفور اخلاص و دولت خواهى همواره منظور نظر کیمیا اثر نواب همایون اشرف اعلا بوده، بسانِ ماه که استناره از آفتاب نموده، عالم را روشن مى دارد یا مانند ابر که از دریا استفاضه کرده، بر کوه و صحرا مى بارد، واسطه وصول فیوضات نامتناهى و رابطه حصول مرادات شاهنشاهى گشته، کِشت امانى و آمال عمومِ برایا و خصوصِ ارباب فضل و کمال را از رشحات سَحابِ برّ و احسان سرسبز و ریّان مى دارد؛ لهذا این گوهر منظوم به رسمِ تحفه و هدیه به نظر فیضْ اثر آن عالى گُهَر رسانید . امید که ثواب آن به روزگار آن والا شأن واصل و مقاصد نشأتین آن عالى مکان از باطن حضرات أئمّه معصومین علیهم السلام حاصل گردد، بحقّ محمّد و آل محمّد.
| الهى این کفایت کیشْ سلطان | که دانش منشأ خیر است و احسان | |
| رضا جوینده معبود باشد | به دولت عاقبت محمود باشد |
1.بیک: عنوانى است ترکى که به شاهزادگان و نجبا داده مى شد و در عهد صفویه ـ زمان تألیف این اثر ـ عنوانِ تشریفاتى افراد قزلباش بوده است . (لغت نامه دهخدا، ج۳، ص۴۵۶۰).
2.جبه دار : سلاح دار، قورخانه چى .
۱.روى الشیخ الصدوق ابن بابویه فی عیون أخبار الرضا علیه السلام عن علی بن موسى الرضا، عن أبیه موسى بن جعفر الکاظم، عن أبیه جعفر بن محمد الصادق، عن أبیه محمد بن علی الباقر۱عن أبیه علی بن الحسین زین العابدین، عن أبیه الحسین بن علی سیدالشهداء عن أبیه علی بن أبیطالب أمیرالمؤمنین، قال.
روى الشیخ الصدوق ابن بابویه فی عیون أخبار الرضا علیه السلام عن علی بن موسى الرضا، عن أبیه موسى بن جعفر الکاظم، عن أبیه جعفر بن محمد الصادق، عن أبیه محمد بن علی الباقر ۲ عن أبیه علی بن الحسین زین العابدین، عن أبیه الحسین بن علی سیدالشهداء عن أبیه علی بن أبیطالب أمیرالمؤمنین، قال : قال رسول اللّه صلى الله علیه و آله:
«من حفظ من أمتی أربعین حدیثا ینتفعون به بعثه اللّه یوم القیامة فقیها عالما» ۳ .
| محفوظ نمـا چهـل حدیث سالمْ اى مرد خدا | زآن روى کـه گفته فخر آل هاشـمْ کـز امت مـا | |
| هرکس که چهل حدیث را حفظ کند کان نفع دهد | مبعـوث کنـد خـداى او را عالـمْ در روز جـزا |
۲.روى السید الرضی رضى الله عنه فی نهج البلاغة عن أمیرالمؤمنین و سید الموحّدین ـ صلوات اللّه علیه و على عترته العادلین ـ :.
«التوحید أن لا تتوهّمه والعدل أن لا تتّهمه». ۴
| تا قول به توحید و عدالت نکنى | خود را مقبول ربّ عزت نکنى | |
| توحید بود اینکه توّهم نکنیش | عدل اینکه برو به ظلم تهمت نکنى |
1.در نسخه «ب» از اینجا تا آخر حدیثِ پنجم افتادگى دارد .
2.عیون أخبار الرضا، ج۲، ص۳۷ و با اندکى تفاوت در بحار الأنوار، ج۲، ص۱۵۶
3.نهج البلاغة ،ج ۴، ص ۱۰۸؛ بحارالانوار، ج۵، ص۵۲
۳.فی مسند أحمد بن حنبل عن خاتم النبیین ـ صلّى اللّه علیه وآله الطاهرین ـ أنّه قال لعلی أمیرالمؤمنین علیه السلام :.
«أنت منّی بمنزلة هارون من موسى غیر أنّه لا نبیَّ بعدی». ۱
| فرمود جناب مصطفى فخر زمن | با حضرت مرتضى على سرو چمن | |
| از من تو چنانى که ز موسى هارون | جز اینکه نبى یى نبود بعد از من |
۴.روى شیرویة بن شهردار الدیلمی فی فردوس الأخبار عن ابن عباس قال :. قال رسول اللّه صلى الله علیه و آله :
«لو اجتمع الناس على حبّ علی بن أبی طالب، لما خلق اللّه النار». ۲
| در سلک محبان على خود را کَش | فرموده رسولِ راستان در حقش | |
| بر حب على بن ابى طالب، ناس | گر جمع شدى خلق نگشتى آتش |
۵.فی الجمع بین الصحاح الستة عن القرشی صلى الله علیه و آله أنّه قال:.
«لایزال الإسلام عزیزا إلى اثنی عشر خلیفة کلّهم من قریش» ۳ .
| اى تابع دینِ با قوام قرشى | فرموده پیمبر همام قرشى | |
| همواره بود ملت اسلام عزیز | تا ختم دوازده امام قرشى |
1.مسند أحمد بن حنبل، ج۳، ص۳۲؛ صحیح مسلم، ج۷، ص۱۲۰؛ سنن ابن ماجه، ج۱، ص۴۵؛ بحار الأنوار، ج۵، ص۶۹
2.الفردوس بمأثور الخطاب، ج۳، ص۳۷۳، ح۵۱۳۴؛ بحار الأنوار، ج۳۹، ص۲۴۸
3.مسند أحمد بن حنبل، ج۵، ص۱۰۰؛ بحار الأنوار، ج۳۶، ص۲۶۶
۶.روى الصدوق فی کمال الدین و تمام النعمة عن النبی صلى الله علیه و آله أنّه قال:
«الأئمة بعدی، الهادی علی والمهتدی الحسن والناصر الحسین والمنصور علی بن الحسین والشفّاعُ محمدٌ والنفّاعُ جعفرُ بن محمد والأمین موسى بن جعفر والرضا علیّ بن موسى والفَعّالُ محمَّد بن علی والمؤتمن علیّ بن محمد والعلاّم الحسن بن علی ومن یصلّی خلفه عیسى بنُ مریم القائم». ۱
| بعدازعلى وحسن،حسین راهنماست | با زین عباد و باقر و جعفر راست | |
| موسى و رضا تقى علىّ هادى | پس عسکرى ومهدى دین صاحب ماست |
۷.فی نهج البلاغة عن کعبة الصدّیقین وقبلة العارفین:
«عجبت لمن أنکر النشأة الأخرى وهو یرى النشأة الأولى». ۲
| آغاز حیات خویش هر کس داند | در نشأه عَوْد شبهه اش چون ماند؟ | |
| در قبرِ رحم، جانْ بتو داد ایزد پاک | اندر رحم قبر، چرا نتواند؟ |
۸.روى الشیخ البهائی ـ روّح اللّه روحه ـ فی کتاب الأربعین عن أبی بصیر قال :
1.کمال الدین و تمام النعمة، ص۲۸۴
2.نهج البلاغة، ج۴، ص۳۰؛ مولانا در مثنوى معنوى، دفتر سوم [۳/۱۲۸۹] متناسب با مضمون روایت فوق چنین سروده است:
آنچنان کز نیست در هست آمدى هین بگو چون آمدى! مست آمدى؟
احادیث و قصص مثنوى، ص۲۶۷
سألت أباعبداللّه جعفر بن محمد الصادق ـ علیهماالسلام ـ عن أرواح المؤمنین، فقال:
«فی الجنّة على صُوَر أبدانهم لو رَأیْتَه لقلتَ فلانٌ». ۱
| فرموده امام جعفر راست زبان | باشد جان هاى پاک اهل ایمان | |
| در باغ بهشت بر مثال ابدان گر | بنگریش به دیده گویى که فلان |
۹.فی عدّة الداعی للشیخ الزاهد أحمد بن فهد الحلّی ـ أحلّه اللّه فی دار النعیم ـ فی الحدیث القدسی:
«عبادی الصدیقین! تنعّموا بعبادتی فی الدنیا فإنّکم بها تنعّمون فی الجنّة». ۲
| هر کارکنى به عالم اى پاک سرشت از سود و زیان | آید به بـرت بـه روى زیبـا یـا زشـت؛ گویـد: رحمان | |
| بـایـد بــه عبـادتـم تنـعـم بـکنیـد در دار فنـــــا | بـا آن بنمـاییـد تنـعـم بـه بهـشت اى صـدیـقـان |
۱۰.فی الکافی عن سید الأنبیاء ـ صلّى اللّه علیه واله ـ :
«طلب العلم فریضة على کل مسلم». ۳
| دانش بطلب که سازدت شیرین کام | از علم بود چاشنى دین به قوام | |
| فرمود نبى: فرض بود جُستن علم | بر هر که بود ز خیل اهل اسلام |
1.الأربعون حدیثاً، ص۴۹۹ ؛ ترجمه قطب شاهى، ص۶۲۹
2.عدّة الداعی، ص۱۹۴؛ بحار الأنوار، ج۸، ص۱۵۵
3.الکافی، ج۱، ص۳۰و۳۱؛ وسایل الشیعة، ج۱۸، ص۱۶؛ مولانا در دفتر ششم [۶/۲۵۹۹] با اشاره به روایت مذکور چنین مى سراید: نفع و ضرّ هر یکى از موضع است علم ازین رو واجب است و نافع است احادیث و قصص مثنوى، ص۵۶۷
۱۱.فی عدّة الداعی عن نوراللّه الذی لایطفى، محمّدٍ المصطفى صلى الله علیه و آله :
«مثل الذی یُعلِّم الخیر ولا یَعْمَلُ به، مَثَلُ السراج یضیء للنّاس ویحرق نفسه». ۱
| عالم که به علم مجلس افروزاند | اما نکند خود آنچه آموزاند | |
| مانند چراغى ست که مى بخشد نور | بر مردم و خویش را همى سوزاند |
۱۲.فی نهج البلاغة عن أمیر المؤمنین وقدوة العلماء العاملین:
«العلم یهتف بالعمل، فإن أجابه وإلاّ ارتحل». ۲
| هر علم که بى عمل بود ناید کار | بر صاحب خود وبال جان باشد و عار | |
| فریاد زند علم و عمل را خواند | گر داد جواب ورنه بربندد بار |
۱۳.فی الکافی عن سید المرسلین ـ علیه و آله صلوات المصلّین ـ :
1.عدة الداعی، ص۷۰؛ بحار الأنوار، ج۲، ص۳۸
2.نهج البلاغة : ج۴، ص۸۵؛ بحار الأنوار، ج۲، ص۳۳
«الصّلاة عمود دینکم». ۱
| سور و فرح دل حزین است نماز | هم موجب فردوسِ برین است نماز | |
| هم مهر نکاح حور عین است نماز | فرموده نبى: ستون دین است نماز |
۱۴.روى الکلینی ـ زاد اللّه قربه ـ فی الکافی عن الرضا علیه السلام قال:
«أقرب ما یکون العبد من اللّه تعالى وهو ساجد». ۲
| باید که همیشه بنده زاهد باشد | بى عجب و ریا و کبر، عابد باشد | |
| نزدیکترین حالت بنده به خداوقتى است | که همچو سایه ساجد باشد |
۱۵.فی عدّة الداعی قال سیّد الأوصیاء ـ صلوات اللّه علیه ـ :
«الجلسة فی الجامع خیرٌ لی من الجلسة فی الجنّة، فإنّ الجنّة فیها رضا نفسی والجامع فیه رضا ربّی». ۳
| فرموده على: نشستنم در مسجد | خوشتر ز نشستن بهشت از سرِ جد | |
| زانرو که در این بود رضاى نفسم | وندر مسجد بود رضاى ایزد |
۱۶.فی مفتاح الفلاح للشیخ البهائی ـ فتح اللّه له باب الرضوان ـ عن النبی صلى الله علیه و آله :
1.الکافی، ج۲، ص۱۹
2.الکافی، ج۳، ص۲۶۵؛ عیون أخبار الرضا، ج۲، ص۷؛ وسایل الشیعة، ج۴، ص۹۷۹؛ بحار الأنوار، ج۸۵، ص۱۶۲
3.عدة الداعی، ص۱۹۴
«من خاف أدلج ومن أدلج بلغ المنزل». ۱
| آن کس آهوى فیض نخجیر۲کند | کاندر شب تار ناله زنجیر کند | |
| شبگیر کند هر آنکه دارد خوفى | منزل برسد هر آنکه شبگیر کند |
۱۷.روى الصدوق الفقیه محمد بن بابویه فی کتاب من لا یحضره الفقیه عن صادق آل محمّدٍ ـ صلوات اللّه علیهم ـ أنّه قال:
«ما من عبدٍ یقرأ آخِرَ الکهفِ حین ینام إلاّ استیقظ من منامه فی الساعة التی یرید». ۳
| قرآن خوانى شوى زمستى هشیار | مکشوف شود بر تو بسى از اسرار | |
| هرکس خواند به وقت خواب آخرکهف | هر دم خواهد زخواب گردد بیدار |
۱۸.فی شهاب القضاعی و تفسیر البیضاوی عن المبعوث بالحنیفیّة السّمحةِ البیضاء ـ صلّى اللّه علیه وآله الکرام ـ :
«الزکاة قنطرة الإسلام». ۴
| افزون کندت نقود و انعام، زکات | دین را کند از کمال، اتمام، زکات | |
| از ختم رُسُل، شافِع کل بر سر پُل | مروى است که باشد پُلِ اسلام،زکات |
1.مفتاح الفلاح، ص ۲۲۹ ؛ بحار الأنوار، ج۸۷، ص۱۸۹
2.نَخجیر یا نَخچیر : شکار، حیوانى که او را شکار مى کنند.
3.من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۴۷۱
4.شرح شهاب الأخبار، ص۸۷
۱۹.فی الکافی قال رسول اللّه صلى الله علیه و آله :
«صدقةُ السرِّ تُطفئُ غَضَبَ الربِّ ـ تبارکَ و تعالى ـ ». ۱
| زان سان که کنى زکشفِ عصیان پرهیز | چون گنج، نهانْ نماى طاعت را نیز | |
| فرموده نبى: تصدّق پنهانى | خاموش نماید غضب ربّ عزیز |
۲۰.فی نهج البلاغة:
«ما أحسَنَ تواضع الأغنیاء للفقراء طلبا لما عنداللّه ـ تعالى ـ وأحسنُ منه تیهُ الفقراء على الأغنیاء اتّکالاً على اللّه ـ تعالى ـ ». ۲
| نیکوست تواضعِ غنى بهر فقیر | از راه رضاى ربّ بى مثل و نظیر | |
| نیکوتر از آن کبر فقیر است بر او | از روى توکل به خداوندِ کبیر |
۲۱.فی الکافی قال رسول اللّه صلى الله علیه و آله :
«الصّوم جُنّةٌ مِنَ النّار». ۳
| گر با خبر از آتش دوزخ باشد | دل را حذر از آتش دوزخ باشد | |
| خود را به پناه روزه بر از آتش | روزه سپر از آتشِ دوزخ باشد |
1.الکافی، ج۴، ص۷ـ۸ ؛ من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۶۷؛ تهذیب الأحکام، ج۴، ص۱۰۵
2.نهج البلاغة، ج۴، ص۹۵؛ بحار الأنوار، ج۷۵، ص۱۲۳
3.الکافی، ج۲، ص۱۹ و ص۲۴ و ج۴، ص۶۲؛ من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۷۴
۲۲.فی کتاب من لایحضره الفقیه، رُوی :
«أنَّ النّظرَ إلى الکعبة عبادةٌ والنظر إلى الوالدین عبادةٌ والنظر إلى المصحف من غیر قراءةٍ عبادةٌ والنظر إلى وجه العالم عبادةٌ والنظر إلى آل محمّدٍ ـ صلوات اللّه علیهم ـ عبادةٌ». ۱
| بر کعبه حق نظر عبادت باشد | بر مادر و بر پدر عبادت باشد | |
| بر مصحف بى قرائت و بر عالِم | بر آل پیامبر عبادت باشد |
۲۳.روى شیخ الطائفة فی کتاب صلوة التهذیب عن قبلة الصادقین أبی عبداللّه علیه السلامأنّه قال:
«حِجّة أفضل من الدنیا وما فیها». ۲
| اندر ره کعبه سر بجاىِ پا نه | بر خال سیاه حجرش شو واله | |
| در راه خداى صرف کن مال جهان | یک حج بود از دنیى وما فیها، به |
۲۴.فی شهاب القضاعی عن سید المرسلین وامام المجاهدین ـ صلوات اللّه علیه وآله الطاهرین ـ :
«الجَنّة تحت ظلال السیوف». ۳
| مگذار ز کف جهاد اى نیک سرشت | محروم شد ازبهشت هرکس که بهشت | |
| گر کشته شوى زنده جاوید شوى | در سایه تیغ ها بود باغ بهشت |
1.من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۰۵؛ الکافی، ج۴، ص۲۴؛ وسایل الشیعة، ج۹، ص۳۶۴
2.تهذیب الأحکام، ج۲، ص۲۴۰
3.شرح شهاب الأخبار، ص۴۱؛ بحار الأنوار، ج۳۳، ص۴۵۷
۲۵.فی الکافی أنّه سُئِلَ رسولُ اللّه صلى الله علیه و آله :
«مَا الجِهادُ الأکبر؟ قال: جِهَادُ النّفس». ۱
| چونْ سگ به تو نفس حمله آور باشد | از جمله اعداىِ تو بدتر باشد | |
| با نفس جهاد کن گرت مردى هست | کز قول نبى: جهاد اکبر باشد |
۲۶.فی کتاب من لایحضره الفقیه عن النبی صلى الله علیه و آله :
«دِرْهَمُ رِبوا أعظم عنداللّه ـ عزّوجلّ ـ من سبعینَ زنیة کلّها بِذاتِ محرمٍ فی بیت اللّه الحرام». ۲
| یکباره زیان است که سودش شده نام | فرموده جناب مصطفى خیر انام : | |
| اعظم دِرَمى ربا ز هفتاد زنا | با محرم خویش جمله در بیت حرام |
۲۷.فی نهج البلاغة عن أمیرالمؤمنین وقبلة أهل الدین ـ صلوات اللّه علیه إلى یوم الدین ـ :
«الدَّیْنُ هَمٌّ باللیلِ وذُلٌّ بالنهارِ». ۳
| از جامه راحت کُنَدَت عارى، قرض | بیچاره تر از تو کیست گر دارى قرض | |
| همّى نبود چو همّ دین اى یاران | در شب همّ و در روز بود خوارى، قرض |
1.الکافی، ج۵، ص۱۲
2.من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۳۶۷
3.حدیثى با این عبارت در نهج البلاغه یافت نشد؛ عوالی اللئالی، ج ۲، ص ۲۵۶
۲۸.فی نهج البلاغة عن أمیرالمؤمنین وسید المتقین ـ صلوات اللّه علیه ـ :
«اتّقوا مَعاصِىَ اللّه فی الخَلَوات فإنّ الشاهِد هو الحاکم». ۱
| هر کس به خداى خویش عالم باشد | بر معصیتش همیشه نادم باشد | |
| پرهیز ز عصیان خدا در خلوات | کان ذات که شاهد است حاکم باشد |
۲۹.فی الکشّاف عن طبیب قلوب المحبّین وحبیب ربّ العالمین صلى الله علیه و آله :
«المِعدَةُ بیتُ الداءِ والحِمیَةُ رأسُ کلِّ دواءٍ وأعطِ کلَّ بَدَنٍ ما عَوَّدْتَهُ».
وقریبٌ منه فی خصال الصدوق قدس سره ۲
| گردد ز شکم همیشه جان غم پرورد | فرمود نبى: معده بود خانه درد | |
| پرهیز بود سر دواها همگى | هر تن بدهش آنچه بدان عادت کرد |
۳۰.فی الکافی قال رسول اللّه صلى الله علیه و آله :
«من ترک التزویج مخافة العیلَةِ فقد أساء ظنَّهُ باللّه ـ عزَّوجلَّ». ۳
| خوشوقت کسى که کامرانى کرده | با ماه رخى عیش نهانى کرده | |
| هر کس که کند ترک نکاح از غم فقر | با واهب رزق بد گمانى کرده |
1.نهج البلاغة، ج۴، ص۷۷؛ بحار الأنوار، ج۷۳، ص۳۶۴
2.تخریج الأحادیث والآثار الواقعة فی تفسیر الکشاف للزمخشری، ج۱، ص۴۵۹؛ بحار الأنوار، ج۶۵، ص۱۲۳؛ مولانا در دفتر اول [۱/۲۹۱۵ و ۲۹۱۶] با اشاره به روایت مذکور، چنین مى سراید: اِحتِماها بر دواها سَرور است زانکه خاریدن فزونىِّ گَراست اِحتِما اصل دوا آمد یقین اِحتِما کن قوّت جانَت ببین.
3.الکافی، ج۵، ص۳۳۰ـ۳۳۱
۳۱.فی الکتب الأربعة وغیرها عن سید ولد آدم صلى الله علیه و آله :
«الولد للفراش و للعاهر الحجر». ۱
| اول قطعى بود پدر را ز ولد کان | در رحم حرام او را فکند | |
| زانرو که ولد به شرع باشد ز فراش | از بهر زناکار بود سنگ رمد |
۳۲.فی کتاب الدرر والغرر عن أمیرالمؤمنین علیه السلام :
«صلةُ الرحمِ توسّع الآجال وتُنمی الأموال» ۲
| باید که همیشه رحم بر خویش کنى | احسان به رحم، رحم به درویش کنى | |
| عمر و مالت فزون کند وصل رحم | باخویش کنى هر آنچه با خویش کنى |
۳۳.فی کتاب من لایحضره الفقیه عن فاتح الخیر نبیّنا صلى الله علیه و آله :
«جُعلتِ الذنوب کلّها فی بیتٍ وجُعِلَ مِفْتاحُها شُرْبَ الخمرِ». ۳
| بر دین و خرد بود زیان خوردن مى | زاید همه آشوب جهان خوردن مى | |
| گردانده شده ذنوب در یک خانه | گردانده شده کلید آن خوردن مى |
1.من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۳۸۰؛ بحار الأنوار، ج۳۳، ص۲۱۱
2.غرر الحکم و درر الکلم، ج۴، ص۲۱۵
3.من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۳۵۴
۳۴.فی ثِمارِ القلوبِ عَن النّبی صلى الله علیه و آله :
«من هَدَمَ بنیان اللّه فهو ملعونٌ». ۱ وفی الغریبین للهروى «بُنیان ربّه».
| هرکس که به گردنش به ناحق خون است | مستوجب لعن خالق بى چون است | |
| بنیان خداست پیکر انسانى | هرکس که خراب سازدش ملعون است |
۳۵.فی نهج البلاغة :
«تذلّ الأمور للمقادیر حتّى یکون الحتف فی التدبیر» ۲
| تقدیر بود شیر و دو عالم نخجیر | تدبیر چه مى کند به تقدیر قدیر | |
| گردند امور، جمله رام تقدیر | تا آن که بود هلاک، اندر تدبیر |
۳۶.فی نهج البلاغة فی وصایا أمیرالمؤمنین لابنه الحسن ـ صلوات اللّه علیهما ـ :
«إیّاک أن تذکُرَ مِنَ الکلام ما یکون مُضحِکا وإن حکیتَ ذلک عن غیرک».
| ۳اى آن که ز قدر خویشتن با خبرى | از کم شدن وقار خود با حذرى | |
| زنهار! مگوى آن چه مضحک باشد | هر چند حکایتش کنى از دگرى |
1.ثمار القلوب فی المضاف والمنسوب، ج۱، ص۹۵ مولانا در دفتر اول [۱/۳۹۸۵ و ۳۹۸۶] با استفاده از روایت فوق چنین مى سراید:
تو نگاریده کف مولیستىآنِ حقّى کرده من نیستى نقش حق را هم به امر حق شکَنبر زُجاجه دوست سنگِ دوست زن
2.نهج البلاغة، ج۴، ص۵
3.نهج البلاغة، ج۳، ص۵۶
۳۷.فی الکافی قال رسول اللّه صلى الله علیه و آله :
«من أعتق مسلما أعتق اللّه بکُلِّ عضوٍ منهُ عضوا من النّار». ۱
| هر بنده که بهرِ حق چو آزاده دلان | آزاد کند بنده صاحب ایمان | |
| آزاد کند خدا به هر عضوى از او | عضوى ز آن شخص از عذاب نیران |
۳۸.فی الکافی عن أبی عبداللّه علیه السلام :
«العقل ما عبد به الرحمان واکتسب به الجنان». ۲
| عقل آن نبود که آورد دنیى زشت | کان دور کند تو مکسوب شود بهشت پاکیزه سرشترا ز نزدیک بهشت | |
| آن است خرد کزان شود حق معبود |
۳۹.فی نهج البلاغة :
«القلبُ مصحَفُ البَصَر» ۳ وفیه أیضا «الفِکر مرآة صافیة». ۴
| دل هست تو را رفیق دیرینه صاف | آیینه مطلبت بود سینه صاف | |
| بى فکرمباش گردلت هست که هست | دل مصحف دیده فکر آیینه صاف |
1.الکافی، ج۶، ص۱۸۰
2.الکافی، ج۱، ص۱۱
3.نهج البلاغة، ج۴، ص۹۶
4.نهج البلاغة، ج۴، ص۸۵
۴۰.فی عیون أخبار الرضا عن علیّ بن موسى الرضا عن أبیه موسى بن جعفر الکاظم عن أبیه جعفر بن محمدٍ الصادق عن أبیه محمّد بن علیّ الباقر عن أبیه علیّ بن الحسین زین العابدین عن أبیه الحسین بن علیّ سیّد الشهداء عن أبیه علیّ بن أبی طالب أمیرالمؤمنین قال: قال رسول اللّه صلى الله علیه و آله :
«ما أخلص عبدٌ للّه عزّوجلّ أربعین صباحا إلاّ جرت ینابیعُ الحکمة من قلبِه عَلى لسانِه». ۱
| اخلاص بِوَرز تا شوى پاک روان | اخلاص بود صیقل آیینه ی جان | |
| هرکس که چهل صباح ورزد اخلاص | از دل رودش عیون حکمت به زبان |
خاتمة
| این نظم نکو نمایدت راه هدا | جان را بکند به سوى فردوس ندا | |
| در ماه محرّم هزار و صد و دو | صد شکر تمام شد به توفیق خدا |
***
| پىِ نام و تاریخ این نظم عالى | رقم کرد کِلکم «نظیم اللئالی» | |
سبحان ربّک ربّ العزّة عمّا یصفون وسلامٌ على المرسلین والحمد للّه ربّ العالمین.
1.عیون أخبار الرضا، ج ۲، ص ۶۹؛ بحارالأنوار، ج۷۰، ص۲۴۲
منابع تحقیق
ـ احادیث و قصص مثنوى، بدیع الزمان فروزانفر، مؤسسه انتشارات امیرکبیر تهران، 1376 ه ش.
- الأربعون حدیثاً، الشیخ البهائى العاملىّ، دارالثقلین، بیروت - لبنان، چاپ اول:1415 ه .
ـ اعیان الشیعة، سیدمحسن امین، تحقیق حسن امین، دار التعارف للمطبوعات، بیروت: 1406ه .
ـ بحار الأنوار، علامه محمد باقر بن محمدتقى مجلسى (م 1111ه )، مؤسسه وفاء، بیروت، چاپ دوم: 1403ه .
ـ تخریج الأحادیث والآثار الواقعة فی تفسیر الکشاف للزمخشری، حافظ جمال الدین أبومحمد عبداللّه بن یوسف بن محمد زیلعى (م 762ه ) دار ابن خزیمة، الریاض، چاپ اول: 1414ه .
ـ تذکرة المعاصرین، حزین لاهیجى، نشر میراث مکتوب .
ـ ترجمه قطب شاهى، نرم افزار معجم مداخل شیعه، مؤسسه نشر حدیث اهل البیت علیهم السلام، تهران : 1375 ش .
ـ تلامذه علامه مجلسى، سیداحمد حسینى، مطبعة الخیام، قم: 1410ه .
ـ تهذیب الأحکام، أبوجعفر محمد بن حسن معروف به شیخ طوسى (م۴۶۰ه )، تحقیق وتعلیق سیدحسن موسوى، دارالکتب الاسلامیة .
ـ ثمار القلوب فى المضاف والمنسوب، عبدالملک بن محمد بن اسماعیل ثعالبى نیشابورى، تحقیق و شرح ابراهیم صالح، دارالبشائر، چاپ اول: ۱۴۱۴ه، دمشق .
ـ الذریعة إلى تصانیف الشیعة، شیخ آقابزرگ تهرانى، مؤسسه مطبوعاتى اسماعیلیان، قم .
ـ سنن ابن ماجه، محمد بن یزید قزوینى (م ۲۷۵ه)، دارالفکر، بیروت .
ـ شرح شهاب الاخبار، قاضى قضاعى، مقدمه و تصحیح و تعلیق از سیدجلال الدین حسنى ارموى، مرکز انتشارات علمى و فرهنگى.
ـ صحیح مسلم، مسلم بن حجاج نیشابورى (م۲۶۱ه )، دارالفکر، بیروت .
ـ طبقات اعلام الشیعة، شیخ آقابزرگ تهرانى، تحقیق على نقى منزوى، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران .
ـ عدة الداعی، احمد بن فهد حلّى، تحقیق احمد موحدى قمى، مکتبة الوجدانی .
ـ عوالی اللئالی، ابن أبی الجمهور، تحقیق آقا مجتبى عراقى، مطبعة سید الشهداء .
ـ عیون أخبار الرضا، شیخ صدوق (م۳۸۱ه )، نرم افزاز معجم داخل شیعه، مؤسسه نشر حدیث اهل البیت علیهم السلام، تهران: ۱۳۷۵ه .
ـ غررالحکم و دررالکلم، عبدالواحد آمدى، تحقیق محدث ارموى، نشر دانشگاه تهران .
ـ الفردوس بمأثور الخطاب، أبى شجاع شیرویة بن شهردار بن شیرویة الدیلمى
الهمدانى، دارالکتب العلمیة، بیروت ـ لبنان، چاپ اول: ۱۴۰۶ه .
ـ الکافی، ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینى، مطبعه حیدرى، تحقیق على اکبر غفارى، دارالکتب الاسلامیة.
ـ کمال الدین وتمام النعمة، شیخ صدوق (م ۳۸۱ه)، تصحیح و تعلیق على اکبر غفارى، مؤسسه نشر اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه عملیه قم، ۱۴۰۵ه .
ـ لغت نامه دهخدا، على اکبر دهخدا، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ اول از دوره جدید، ۱۳۷۲ش.
ـ مسند احمد، امام احمد بن حنبل (م۲۴۱ه )، دار صادر، بیروت .
ـ مفتاح الفلاح، شیخ بهایى، نرم افزار معجم مداخل شیعه، مؤسسه نشر حدیث اهل البیت علیهم السلام، تهران : ۱۳۷۵ ش
ـ من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق (م ۳۸۱ه)، تحقیق على اکبر غفارى، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۴ه .
ـ نهج البلاغة، شرح شیخ محمد عبده، دارالمعرفة، بیروت .
ـ وسائل الشیعة، شیخ حرّ عاملى (م ۱۱۰۴ه )، تحقیق شیخ عبدالرحیم ربانى شیرازى، دارالاحیاء التراث العربى، ۱۴۰۳ه ،بیروت.
https://www.greenboxtainer.com/container-restaurants