أربعینات

چهل حدیث ، المقاصد العلیّه

نگاشتن رساله های چهل حدیث یکى از سنّت‏هاى عالمان و محدّثان اسلامى بوده است، چرا که از پیامبر اکرم صلّى الله علیه وآله وسلّم روایتهاى متعدّد است که در باب حفظ چهل حدیث آمده است «من حفظ على أمتی أربعین حدیثاً...»، و علّامه مجلسى علیه الرحمة - که هم خود و هم پدرش نیز چهل حدیثى نگاشته اند - باب جداگانه‏ اى براى حفظ اربعین حدیث در بحار الأنوار ترتیب داده است و در آن روایات بسیارى را که از کتب و مجموعه‏ هاى حدیثى متعدد گردآورده است نگاشته، و در آخر فرموده که این مضمون در بین خاصه و عامه مشهور و مستفیض است، بلکه متواتر است. از میراث کهن شیعى الأربعون حدیثاً من الأربعین عن الأربعین شیخ منتجب الدین رازى بسیار مورد عنایت بوده است و از قرون متأخر نیز اربعین شیخ بهائى.
مراد از حفظ در این حدیث مى‏تواند به یاد سپردن لفظ چهل حدیث یا عمل به چهل حدیث، یا تدبر در مراد این احادیث باشد. همچنین مى‏تواند کتابت چهل حدیث باشد که از اظهر مصادیق حفظ است. از این رو علماى سلف بر نگاشتن رسائل چهل حدیث همت گماشته‏ اند، گاهى با شرح و بیان و گاه بى شرح، گاه با عنوان خاص - مثل لسان الصادقین و الرسالة العلیّة و الماء المعین و سلّم درجات الجنّة و لباب الأحادیث - و گاه با عنوان عام چهل حدیث، گاه با موضوع معین - مثل احادیث اخلاقى، احادیث معرفتى و اصول دین یا طب یا احادیث فضائل و مناقب و حتى یک بحث فقهى و خلافى خاص مانند مسح رجلین - و گاه با موضوعات مختلف، گاه با ترتیب حروف هجاء و گاه بى ترتیب. براى آنکه نگاهى اجمالى بر رونق چهل حدیث نویسى بیندازیم کافى است بى آنکه به دنبال عناوین خاص باشیم، فقط نگاهى به «الأربعون حدیثاً» در الذریعة شیخ آقابزرگ تهرانى و کشف الظنون بیندازیم.
از این سنت که تا امروز نیز ادامه یافته است، نمونه ‏اى هست که علّامه امینى رضوان الله علیه، در مطاوى کتاب المقاصد العلیة آورده است. ایشان براى فوائدى که در بحث‏هاى خود در این کتاب آورده است احادیثى را نقل کرده و در سه موضع، اقدام به جمع چهل حدیث کرده است. ایشان این هر سه را در ضمن مطلب اول کتاب آورده است.
با توفیق الهى، ترجمه فارسى کتاب المقاصد العلیّة علّامه امینى رحمة الله علیه را به محض آماده شدن متن آن، و پیش از انتشار متن عربىِ آن، آغاز کردم، و امیدوارم به زودى آماده نشر شود. ترجمه اولین چهل حدیثى را که در ضمن این کتاب آمده است به بهانه مجلس رونمایى این کتاب تقدیم مى‏ کنم. همه این احادیث از امیرالمؤمنین علیه السلام است و موضوع آنها، متناسب با موضوع مطلب اول، حیات قلب است و احوال و آثارى که از ایمان و عمل خیر و گناه، بر قلب عارض مى‏ شود.


۱. عَن رَئِیسِ المُوَحِّدِینَ أمِیرِالمُؤمِنِینَ عَلِیِّ بنِ أبِی طالِبٍ عَلَیهِ السَّلامُ: «مَن سَکَنَ قَلبَهُ العِلم بِاللهِ سَکَنَهُ الغِنَى عَن خَلقِ اللهِ»^۱.
از رئیس الموحدین امیرالمؤمنین على بن أبی طالب علیه السلام است:
۱. آنکه علم به خدا در قلبش جاى گرفت، بى نیازى از خلق خدا، در او جاى مى ‏گیرد.

۲. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «مَن عَظُمَتِ الدُّنیا فِی عَینِهِ، وَ کَبُرَ مَوقِعُها فِی قَلبِه^۲ آثرَهَا عَلَى اللهِ تَعالى وَ انقطعَ إلَیها وَ صارَ عَبداً لَها»^۳.
۲. هر که دنیا در چشمش بزرگ نُماید، و در قلبش جایگاه بزرگى یابد، آن را به جاى خداوند بگزیند و به سوى آن منقطع خواهد شد (یعنى از غیر دنیا بُریده و فقط به دنیا خواهد پرداخت) و بنده آن خواهد شد.

۳. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «غَیرُ مُنتَفِعٍ بِالعِظاتِ قَلبٌ تَعَلّقَ بِالشَّهَواتِ»^۴.
۳. قلبى که به شهوات تعلق گیرد، از پند و موعظه، منفعتى نیابد.

۴. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «فَمِنَ الإیمانِ ما یَکُونُ ثابِتاً مُستَقرّاً فِی القُلُوبِ، وَ مِنهُ ما یَکُونُ عَوارِی بَینَ القُلُوبِ وَ الصُدُورِ»^۵.
۴. برخى از ایمانها در دلها ثبات و قرار یافته، و برخى دیگر، میان دلها و سینه‏ ها ناپایدار است.

۵ . وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «قَد قَادَتکُم أزِمَّةُ الحِین وَاستُغلِقَت عَلَى قُلُوبِکُم أقفَالُ الرَّینِ»^۶.
۵ . مهارهاى هلاکت، شما را مى‏ کشد، و قفل‏هاى شک و گمراهى بر دلهاى شما نهاده شده است.

۶ . وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «قُلُوبُ العِبادِ الطَاهِرَةُ مَواضِعُ نَظَرِ اللهِ سُبحانَه ، فَمَن طَهُرَ قَلبُهُ نَظَرَ إلَیهِ»^۷.
۶ . دلهاى پاکِ بندگان، جایگاه نظرِ خداوند سبحان است. پس هرکه دلش پاک گردد، بدو نظر کند.

۷. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «إیّاکُم وَ البِطنَة^۸! فَإنَّها مَقساةٌ لِلقَلبِ»^۹.
۷. از پرخورى دورى کنید که دلها را سخت گرداند.

۸ . وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «أینَ الَّذِینَ أخلَصُوا أعمالَهُم لِلَّهِ وَ طَهَّرُوا قُلُوبَهُم لِمَواضِعِ نَظَرِ اللهِ؟»^۱۰.
۸ . کجایند آنان که اعمالشان را خالصانه براى خدا به جاى مى‏ آورند و دلهاشان را براى عنایت و نظر الهى پاک مى‏ گردانند؟

۹. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «أفضَلُ القُلُوبِ قَلبٌ حُشِیَ بِالفَهمِ»^۱۱.
۹. برترین دلها، آن است که از فهم پر شده باشد.

۱۰. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «أصلُ صَلاحِ القَلبِ اِشتِغالُهُ بِذِکرِ اللهِ تَعالى»^۱۲.
۱۰. ریشه درستىِ دل، آنست که با یاد خدا سرگرم شود.

۱۱. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «أصلُ قُوَّةِ القَلبِ التَّوَکُّلُ عَلَى اللهِ»^۱۳.
۱۱. ریشه قوت قلب، توکل بر خداست.

۱۲. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «فِی الذِّکرِ حَیاةُ القُلُوبِ»^۱۴.
۱۲. یاد خدا، موجب زنده بودن دلهاست.

۱۳. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «مَن کَثُرَ ضِحکُهُ ماتَ قَلبُهُ»^۱۵.
۱۳. هر که خنده‏ اش بسیار گردد، دلش مى ‏میرد.

۱۴. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «حَرامٌ عَلى کُلِّ قَلبٍ مُتَوَلّهٍ بِالدُّنیا أن تَسکُنَهُ التَّقوى»^۱۶.
۱۴. دلى که شیفته دنیا باشد، تقوى در او جاى نگیرد.

۱۵. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «حُبُّ الدُّنیا یُفسِد العَقلَ وَ یُصِمُّ القَلبَ عَن سَماعِ الحِکمَة»^۱۷.
۱۵. دنیا دوستى، عقل را فاسد گرداند و دل را بر شنیدن حکمت کر کند.

۱۶. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «حُزنُ القَلبِ یُمَحِّصُ الذُّنُوبَ»^۱۸.
۱۶. اندوه دل، گناهان را از هم مى ‏پاشد.

۱۷. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «عَلَیکَ بِذِکرِ اللهِ فَإنَّهُ نُورُ القُلُوبِ»^۱۹.
۱۷. بر تو باد یادِ خداوند، که نور دلهاست.

۱۸. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «خَیرُ الدُّعاءِ ما صَدَرَ عَن صَدرٍ تَقِیٍّ وَ قَلبٍ نَقِیٍّ»^۲۰.
۱۸. بهترین دعا، آن است که از سینه پرهیزگار و دلِ پاک برآید.

۱۹. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «اِحذَرُوا أهلَ النِّفاقِ! فَإنَّهُمُ الضّالُّونَ المُضِلُّونَ وَ الزالُّونَ المُزِلُّونَ، قُلُوبُهُم رَدیّةٌ وَ صِفَاتُهُم نَقِیّةٌ»^۲۱.
۱۹. از منافقان بپرهیزید، که گمراهانند و گمراه کننده، لغزشگرانند و لغزاننده، دلهاشان ناپاک است و [در ظاهر] صفاتشان پاکیزه.

۲۰. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «أحیِ قَلبَکَ بِالمَوعِظَةِ وَ أمِتْهُ بِالزَّهادَةِ»^۲۲.
۲۰. دلت را به موعظه زنده دار و [هوس هاى آن را] به زهد و دورى از دنیا، بمیران.

۲۱. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «إنّ الزَّاهِدِینَ فِی الدُّنیا لَتَبکِی قُلُوبُهُم وَ إنْ ضَحِکُوا»^۲۳.
۲۱. زاهدان در دنیا، اگرچه بخندند، دلهاشان گریان است.

۲۲. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «إنَّ النّاظِرَ بِالقَلبِ العامِلَ بِالنَّظَرِ یَکُونُ مُبتَدأُ عَمَلِهِ أن یَنظُرَ عَمَلَهُ عَلَیهِ أم لَهُ»^۲۴.
۲۲. آن که به دیده دل بنگرد و با بینش به عمل بپردازد، در آغازِ هر کار مى‏اندیشد که به نفع اوست یا به ضررش.

۲۳. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «إذا مُلِئَ البَطنُ مِنَ المُباحِ عَمِیَ القَلبُ عَنِ الصَّلاحِ»^۲۵.
۲۳. اگر شکم از مباح پر گردد، دل از دیدار خیر و صلاح کور شود.

۲۴. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «ثَمَرَةُ الذِّکرِ اِستِنارَةُ القُلُوبِ»^۲۶.
۲۴. نتیجه یاد خدا، روشنى دلهاست.

۲۵. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «دَوامُ الذِّکرِ یُنِیرُ القَلبَ وَ الفِکرَ»^۲۷.
۲۵. استمرار یاد خدا، دل و فکر را نورانى کند.

۲۶. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «ذِکرُ اللهِ جِلاءُ الصُدُورِ وَ طُمَأنِینَةُ القُلُوبِ»^۲۸.
۲۶. یاد خداوند مایه جلا دادن سینه‏ ها و آرامش دلهاست.

۲۷. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «ذَلِّلْ قَلبَکَ بِالیَقِینِ! وَ قَرِّرْهُ بِالفَناء! وَ بَصِّرْهُ بِفَجائِعِ الدُّنیا»^۲۹.
۲۷. دلت را به یقین خوار دار، و به فنا و نیستى خاطرنشان کن، و بر گرفتاریهاى دنیا بینا کن.

۲۸. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «زِینَةُ القُلُوبِ إخلاصُ الإیمانِ»^۳۰.
۲۸. زیور دلها، اخلاص در ایمان است.

۲۹. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «صَومُ القَلبِ خَیرٌ مِن صِیامِ اللِسانِ»^۳۱.
۲۹. روزه دل، بهتر از روزه زبان است.

۳۰. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «طُوبَى لِلمُنکَسِرَةِ قُلُوبُهُم مِن أجلِ اللهِ»^۳۲.
۳۰. خوشا آنان که از براى خدا دلشکسته ‏اند.

۳۱. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «طُوبَى لِمَن أشعَرَ التَّقوَى قَلبَهُ»^۳۳.
۳۱. خوشا آن که دلش را به لباس تقوى بپوشاند.

۳۲. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «طَهِّرُوا قُلُوبَکُم مِن دَرَنِ السَیِّئاتِ تُضاعَفُ لَکُمُ الحَسَناتُ»^۳۴.
۳۲. دلهاتان را از چرک گناه پاک کنید تا حسنات شما دوچندان شود.

۳۳. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «مَن غَلَبَت عَلَیهِ الغَفلَةُ ماتَ قَلبُهُ»^۳۵.
۳۳. آنکه غفلت بر او غلبه یابد، دلش مى‏ میرد.

۳۴. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «مَن أشعَرَ قَلبَهُ التَّقوَى فَازَ عَمَلُهُ»^۳۶.
۳۴. آنکه بر دلش لباس تقوى بپوشاند، در کار خود پیروزى یابد.

۳۵. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «مَن نَسِیَ اللَّهَ سُبحانَه أنساهُ اللَّهُ نَفسَهُ وَ أعمَى قَلبَه! مَن ذَکَرَ اللهَ سُبحانَه أحیا قَلبَهُ وَ نَوّرَ عَقلَهُ وَ لُبَّهُ»^۳۷.
۳۵. آنکه خداوند سبحان را فراموش کند، خداوند خودش را از یاد او ببرد، و دلش را کور گرداند. آنکه خداوند را یاد کند، خدا دلش را زنده مى‏گرداند و عقل و خردش را نورانى مى‏کند.

۳۶. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «ما أعظَمَ سَعادَةُ مَن بُوشِرَ قَلبُهُ بِبَردِ الیَقِینِ»^۳۸.
۳۶. چه سعادت بزرگى دارد آنکه دلش با خوشى و خنکى یقین قرین گشته.

۳۷. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «لا خَیرَ فِی قَلبٍ لا یَخشَع وَ عَینٍ لا تدمَع وَ عَمَلٍ لا یَنفَع»^۳۹.
۳۷. خیرى نیست در دلى که فروتنى نکند، و چشمى که اشکریزان نگردد و عملى که سودى نرساند.

۳۸. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «العِلمُ حَیاةُ القُلُوبِ وَ نُورُ الأبصارِ مِنَ العَمى»^۴۰.
۳۸. دانش، حیات دلها و مایه روشنى دیدگان از کورى است.

۳۹. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «لا وَجَعَ أوْجَعُ لِلقُلُوبِ مِنَ الذُّنُوبِ»^۴۱.
۳۹. دردى براى دلها، دردناکتر از گناهان نیست.

۴۰. وَ عَنهُ عَلَیهِ السَّلامُ: «المَواعِظُ حَیاةُ القُلُوبِ»^۴۲.
۴۰. پندها حیات دلهایند.