چهل حدیث حقوق بشر اسلامی
مقدمه
کَلامُکُمْ نُورٌ
سخن شما اهل بیت، نور است.
زیارت جامعه کبیره
بر آستان احادیث اهل بیت، عقل خضوع می کند دل خشوع می یابد و روح سیراب می شود . احادیث نورانی ائمه اطهار، منشوری است که حکمت های قدسی و معارف ناب الهی را بر دل ها و عقل ها می تاباند . گلشنی روح پرور و گنجینه ای گرانبها و سرمایه ای پایان ناپذیر است .
ص: 5
امام باقر علیه السلام فرمود :
شَرِّقا أوْ غَرِّبا، فَلا تَجِدانِ علما صحیحا اِلاّ شیئا خَرَجَ مِنْ عِندنِا اهلِ البیت؛(1)
به شرق و غرب جهان بروید، هیچ دانش صحیحی نخواهید یافت، مگر آن که از ما خاندان پیامبر صادر شده است .
همواره مدیون راویان، محدّثان و عالمان گذشته شیعه ایم که با دقّت و درایت و مسئولیت شناسی، سخنان نورانی پیشوایان معصوم را ثبت و ضبط کرده و به عنوان «میراث اهل بیت» به نسل های بعدی سپرده اند .
احادیث اهل بیت علیهم السلام آنگونه که خودشان فرموده اند، «نور» است .
مجموعه های حدیثی، دانشکده های صامت امّا جاویدان امامان شیعه است که بشریّت را آموزش غیر حضوری می دهد و خرسندیم که ما میراث دار این
ص: 6
علوم و معارفیم . برای پیمودن راه صحیح زندگی و رهایی از حیرت ها و ضلالت ها و کج راهه ها، نیازمند این احادیثیم که «چراغ راه» و هدایت گر اندیشه ها و صفابخش دل ها و جان ها است .
روایات پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیت او، هم در عرصه مباحث اعتقادی برای ما «حجّت» است، هم در قلمرو فقه و تبیین احکام شرع و حلال و حرام الهی سند و پشتوانه است، هم در موضوعات اخلاقی، تربیتی، تهذیب نفس، پند و موعظه، سرشار از حکمت و بینش و هدایت است و اگر مردم با احادیث نورانی خاندان عصمت و طهارت آشنا شوند، دل در گرو محبت و اطاعت آنان می نهند، همانگونه که حضرت رضا علیه السلام فرمود : اِنَّ النّاسَ لو عَلِموا مَحاسِنَ کلامِنا لاَتّبعونا؛(1)
ص: 7
اگر مردم خوبی ها و زیبایی های سخن ما را بدانند، از ما پیروی می کنند .
بر این اساس، آموختن، نوشتن، بیان، نشر، شرح و تبیین، حفظ و تعلّم احادیث اهل بیت، کاری است ارزشمند و در راستای حفظ و گسترش فرهنگ اهل بیت علیهم السلام .
کتب حدیثی شیعه، همچون دریایی عمیق و موّاج پر از گهرهای نفیس است . برای بهره گیری از ذخایر این اقیانوس ژرف و پرگهر، باید به غوّاصی در دل آن پرداخت و لؤلؤ و مرجان هایی به دست آورد و به نسل امروز و مشتاقان عرضه کرد .
«چهل حدیث نویسی»، یکی از گام های ارزشمند در نشر و تشریح احادیث عترت پاک نبوی است که عالمان از دیرباز به آن مبادرت می ورزیدند و جامعه را
ص: 8
از معنویّت آثار اهل بیت بهره مند می ساختند . اینکه امامان فرموده اند : هر کس چهل حدیث از احادیث ما را حفظ کند، در روز قیامت فقیه و دین شناس برانگیخته می شود، هم پشتوانه چنین حرکت علمی و فرهنگی است، هم ما را به ضرورت حفظ احادیث آنان آگاه می کند . چه حفظ به معنای به حافظه سپردن باشد، چه ثبت و ضبط و جلوگیری از فراموش شدن و از بین رفتن باشد و چه به معنای حفظ در عمل . به هر حال، تشویقی است برای رویکرد به معارف اهل بیت که در کلمات نورانی آنان نهفته است .
امروز، نیاز جامعه به آشنایی با فرهنگ ناب اهل بیت، بیش از هر زمان احساس می شود . عطش و استقبال هم که مردم از خود نشان می دهند، ضرورت ارائه و عرضه کلمات خاندان عصمت را در قالبی روان ،
ص: 9
سهل الوصول و متناسب با اقشار مختلف علاقه مند، روشن تر نشان می دهد و به همین دلیل، مراکز و مؤسّسات و اشخاصی به نشر «چهل حدیث» می پردازند .
آستانه مقدسه حضرت معصومه علیهاالسلام نیز به عنوان یک حرکت فرهنگی در راه نشر احادیث پیشوایان دین و ترویج معارف عترت، اقدام به چاپ این سلسله از چهل حدیث های موضوعی کرده است . موضوعات، ابتدا در کمیته ای تعیین، سپس به محققان و مؤلفان سفارش داده شده تا به گردآوری و تدوین چهل حدیث پیرامون موضوعات برگزیده بپردازند . سعی شده است اغلب موضوعات، اخلاقی، تربیتی، کاربردی و معارفی باشد . تا چه قبول افتد و چه در نظر آید .
* * *
ص: 10
امّا جزوه حاضر .....
بشر به عنوان مخلوق الهی، دارای حق و حقوقی است که در سایه آنها می تواند با دیگران همزیستی مسالمت آمیز داشته باشد.
شناخت این حقوق در رعایت متقابل آن از سوی مردم، جامعه را قابل زیست تر می سازد و افراد در مسیر «هدف خلقت» قرار می گیرند.
غربیان، با شعار و تبلیغات می خواهند وانمود کنند که حقوق بشر و کرامت او را بهتر می شناسند و همواره اعلامیه جهانی حقوق بشر را به رخ می کشند، در حالی که قرآن و احادیث کلاًّ در ادیان آسمانی برای «انسان» حقوقی مقررّ شده و رعایت آن ها موجب سلامت و سعادت جامعه به شمار آمده است و حق تقدم با انبیای الهی است .
آشنایی با حقوق بشر از نگاه مکتب، ما را با غنای اسلام و
ص: 11
کرامت بخشی دین به انسان و جایگاه او آشناتر می سازد .
آنچه در این جزوه می خوانید، گوشه ای از رهنمودهای دین درباره این مسأله است . سیره عملی حضرت رسول صلی الله علیه و آله و روش حکومت حضرت علی علیه السلام بهترین نمونه شناخت این حقوق و احترام به انسان است .
بجاست از تلاش قابل تقدیر برادر ارجمند حجه الاسلام جناب آقای عبداللّه مهدوی ارزگانی که این مجموعه را فراهم آورده اند، تشکر شود.
امید است فروغ معارف اهل بیت علیهم السلام همه ابعاد زندگی ما را روشنی بخشد و با احترام به حقوق انسان ها بتوانیم در ساختن «مدینه فاضله» بر محور تعالیم آسمانی موفق باشیم .
ص: 12
زندگی در سایه عدالت حق هر انسان
خداوند تبارک و تعالی می فرماید:
وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَئانُ قَوْمٍ عَلی أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوْا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ؛(1)
دشمنی با جمعیّتی، شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند، عدالت کنید که به پرهیز کاری نزدیکتر است، و از خدا بترسید که خداوند از آن چه انجام می دهید با خبر است.
ص: 13
1-حق آزادی
امام امیر مؤمنان علی علیه السلام :
أَیُّها النّاسُ إِنَّ آدَمَ لَم یَلِدْ عَبدا ولا أَمَهً، و إِنَّ النّاسَ کُلُّهُم أَحْرارٌ؛(1)
ای مردم! آدم، برده و کنیز به دنیا نیاورده است، همانا همه مردم آزادند.
ص: 14
2-حق برابری
امام امیر مؤمنان علی علیه السلام :
اَلطَّرِیقُ مُشتَرَکٌ، وَ النّاسُ فِی الحَقِّ سَواءٌ؛(1)
راه و مسیر مشترک است و مردم در حق با هم برابرند.
ص: 15
4-حق عدالت
امام امیر مؤمنان علی علیه السلام :
مَن ظَلَمَ عِبادَ اللّه ِ کانَ اللّه ُ خَصْمَهُ دوُنَ عِبادِهِ، و مَن خاصَمَهُ اللّه ُ أَدحَضَ حُجَّتَهُ، و کانَ اللّه ُ حَربا حَتّی یَنزِعَ و یَتُوبَ، و لَیسَ شَی ءٌ أَدعی إِلی تَغیِیرِ نِعْمَهِ اللّه ِ و تَعجِیلِ نِقْمَتِهِ مِن إِقامَهٍ عَلی ظُلمٍ، فَإِنَّ اللّه َ سَمِیعٌ دَعْوَهَ المُضطَهَدِینَ، و هُوَ لِلظَّالِمیِنَ بِالمِرصادِ؛(1)
هر کس به بندگان خدا ستم کند، خداوند پیش از
ص: 17
بندگانش دشمن او خواهد بود، و کسی که خداوند دشمن او باشد دلیلش را باطل می سازد و با او به جنگ می پردازد، تا دست از ظلم بردارد یا توبه کند، و هیچ چیزی در تغییر نعمت های خدا و تعجیل انتقام و کیفرش، از اصرار بر ستم سریعتر و زودرس تر نیست؛ چرا که خداوند دعا و خواسته مظلومان را می شنود و در کمین ستمگران است.
ص: 18
5-حق امنیت جانی
امام صادق علیه السلام :
أَوْحَی اللّه ُ تَعالی إلی مُوسَی بْنِ عِمْرانَ علیه السلام أَنْ یا مُوسی قُلْ لِلْمَلاَءِ مِنْ بَنی إِسْرائیلَ إِیّاکُمْ وَ قَتْلَ النَّفْسِ الحَرامِ بِغَیْرِ حَقٍّ، فَإِنَّ مَنْ قَتَلَ مِنْکُم نَفسا فی الدُّنیا قَتَلْتُهُ فی النّارِ مِائَهَ أَلْفِ قَتْلَهٍ مِثْلَ قَتْلِ صاحِبِهِ؛(1)
خداوند به موسی بن عمران علیه السلام وحی فرمود: ای موسی به زورمندان بنی اسرائیل بگو: از به ناحق کشتن
ص: 19
انسان بی گناه بر حذر باشید؛ زیرا هر کدام از شما در دنیا کسی را بکشد، او صد هزار مرتبه، همانند کشتن رفیقش او را در آتش خواهد کشت.
ص: 20
6-حق کرامت و احترام
حضرت لقمان:
یا بُنَیَّ لا تُحَقِّرَنَّ أَحَدا بِخُلقانِ ثِیابِهِ فَإِنَّ رَبَّکَ و رَبَّهُ واحِدٌ؛(1)
فرزندم! هیچ کس را به سبب کهنه بودن جامه اش تحقیر مکن (و خوار مشمار)، زیرا پروردگار تو و او یکی است.
ص: 21
7-حق آبرومندی
امام صادق علیه السلام :
کُلُّ بالِغٍ مِن ذَکَرٍ أَوْ أُنثی إِفتَری عَلی صَغِیرٍ أَو کَبِیرٍ أَو ذَکَرٍ أَو أُنثی أَو مُسلِمٍ أَوْ کافرٍ أَو حُرٍّ أَو مَملُوکٍ فَعَلَیهِ حَدُّ الفِریَهِ، و عَلی غَیرِ البالِغِ حَدُّ الأَدَبِ؛(1)
بر هر مرد یا زن بالغی که بر کوچک یا بزرگ، مرد یا زن، مسلمان یا کافر، آزاد یا برده افترا ببندد، بر او حد دروغ و تهمت جاری می شود، و بر غیر بالغ حد تأدیب جاری می شود.
ص: 22
8-حق مالکیت
رسول خدا صلی الله علیه و آله :
اَلنّاسُ مُسَلَّطُونَ عَلی أَمْوالِهِمْ؛(1)
مردم بر اموال خویش مسلّط اند.
ص: 23
9-حق امنیت مالی
امام مهدی علیه السلام :
لاَیَحِلُّ لِأَحَدٍ أَنْ یَتَصَرَّفَ فی مالِ غَیرِهِ بِغَیرِ إِذْنِهِ؛(1)
برای هیچ کس تصرف در مال دیگری جایز نیست، مگر با اجازه او.
ص: 24
10-حق داد و ستد
امام صادق علیه السلام :
یا عُمَرُ قَد أَحَلَّ اللّه ُ البَیعَ و حَرَّمَ الرِّبا، بِعْ وَ ارْبَحْ وَلاتُرْبِ؛(1)
ای عمر (بن یزید)! خداوند داد و ستد را حلال و ربا را حرام کرده است، خرید و فروش کن و سود ببر و ربا نخور.
ص: 25
11-حق امنیت اجتماعی
امام باقر علیه السلام :
مَن أَشارَ بِحَدِیدَهٍ فی مِصْرٍ قُطِعَتْ یَدُهُ، و مَن ضَرَبَ فِیها قُتِلَ؛(1)
هر کس (به منظور ایجاد رعب و وحشت) در شهر، با اسلحه به سوی مردم اشاره کند، دستش بریده می شود، و هر کس کسی را مورد ضرب قرار دهد کشته می شود.
ص: 26
12-حق امنیت ناموس
امام صادق علیه السلام :
أَیُّما رَجُلٍ اطَّلَعَ عَلی قَومٍ فی دارِهِم لِیَنْظُرَ إِلی عَوراتِهِم فَرَمَوْهُ، فَفَقَئُوا عَیْنَیْهِ أَو جَرَحُوهُ فَلا دِیَهَ لَهُ؛(1)
هر مردی که به منظور نگاه کردن به ناموس کسانی، به درون منزل آن ها سربکشد و آن ها با انداختن چیزی به سوی او، چشم او را کور کنند، و یا جراحتی بر او وارد آورند، دیه ای ندارد.
ص: 27
13-ممنوعیت تفتیش در زندگی خصوصی
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام به مالک اشتر:
وَلْیَکُنْ أَبْعَدَ رَعِیَّتِکَ مِنکَ وَ أَشْنَأَهُمْ عِنْدَکَ أَطْلَبُهُم لِمَعایِبِ النّاسِ، فَإِنَّ فِی النّاسِ عُیُوبا الْوالی أَحَقُّ مَنْ سَتَرَها، فَلا تَکْشِفَنَّ عَمّا غابَ عَنکَ مِنها، فَإِنَّما عَلَیکَ تَطهیرُ ما ظَهَرَلَکَ وَ اللّه ُ یَحْکُمُ عَلی ما غابَ عَنکَ، فَاْستُرِ العَوْرَهَ مَا استَطَعْتَ، یَسْتُرِ اللّه ُ مِنکَ ما تُحِبُّ سَتْرَهُ مِن رَعِیَّتِکَ؛(1)
ص: 28
باید از رعیت، کسی را بیش از همه دور و دشمن بداری که به عیبجویی از مردم و گفتن زشتی های آنان اصرار دارد؛ زیرا مردم عیوب وزشتی هایی دارند که سزاوارترین کس برای پوشاندن آن ها حاکم است. پس زشتی های پوشیده مردم را آشکار مکن، بر تو است پوشاندن آن چه بر تو آشکار شود، و خداوند بر آن چه از تو پنهان است حکم می کند. پس تا می توانی زشتی را بپوشان تا خدا هم زشتی تو را که دوست داری از رعیت پنهان بماند، پوشیده دارد.
ص: 29
14-حق برابری در برابر قانون
رسول خدا صلی الله علیه و آله :
إِنَّما أَهلَکَ النّاسَ قَبلَکُم إِنَّهُم کانُوا إِذا سَرَقَ فِیِهُمُ الشَّرِیفُ تَرَکُوهُ و إِذا سَرَقَ فِیهِمُ الَّضعِیفُ أَقامُوا عَلَیهِ الحَدَّ، و الَّذِی نَفسُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِیَدِهِ لَو أَنَّ فاطِمَهَ بِنْتَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله سَرَقَتْ لَقَطَعْتُ یَدَها؛(1)
مردمان پیش از شما را چیزی جز این روش به هلاکت نرساند که وقتی شریف و توانمندشان دست به
ص: 30
دزدی می زد او را رها می کردند، و هنگامی که ضعیف و ناتوان شان دزدی می کرد، بر او حد جاری می کردند، سوگند به آن کسی که جان محمّد صلی الله علیه و آله در دست او است، اگر فاطمه، دختر محمّد صلی الله علیه و آله دست به دزدی بزند، دست او را قطع خواهم کرد.
ص: 31
15-حق دادخواهی
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام به مالک اشتر:
إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ فی غَیرِ مَوطِنٍ: لَن تُقَدَّسَ أُمَّهٌ لا یُؤْخَذُ لِلضّعَیِفِ فیِها حَقُّهُ مِنَ القَوِیِّ غَیْرَ مُتَتَعْتِعٍ؛(1)
از رسول خدا صلی الله علیه و آله بارها شنیدم که می فرمود: هرگز رستگار نخواهند شد مردمی که ضعیف و ناتوان آنان نتواند حق خود را از قوی بدون (لکنت زبان و) ترس بگیرد.
ص: 32
16-حق شکایت
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام خطاب به مالک اشتر:
وَ تَفَقَّدْ أُمُورَ مَن لا یَصِلُ إِلَیکَ مِنهُم مِمَّن تَقْتَحِمُهُ العُیُونُ، و تَحْقِرُهُ الرِّجالُ، فَفَرِّغْ لاِءُولَئِکَ ثِقَتَکَ مِنْ أَهلِ الخَشیَهِ و التَّواضُعِ، فَلْیَرفَعْ إِلَیْکَ أُمُورَهُمْ؛(1)
از آنهایی که مشکلات دارند و در نظر مردم تحقیر شده اند و نمی توانند شکایت خود را به تو برسانند جستجو به عمل آور و افراد مطمئن و خدا ترس و فروتن را برای آن ها بگمار تا درخواست های آنان را به تو گزارش نمایند.
ص: 33
17-حق قضاوت عادلانه
امام امیر مؤمنان علی علیه السلام :
ثُمَّ واسِ بَینَ المُسلِمِینَ بِوَجْهِکَ و مَنطِقِکَ و مَجلِسِکَ حَتّی لا یَطمَعَ قَرِیبُکَ فِی حَیفِکَ ولا یَیأَسَ عَدُوُّکَ مِن عَدلِکَ؛(1)
پس هنگام داوری در میان مسلمانان طوری قرار بگیر که نگاه و گفتار و نحوه نشستن تو نسبت به آن ها یکسان باشد، تا خویشان نزدیک تو طمع و چشم داشت ظلم و ستم نداشته باشند و دشمن تو از عدل و انصاف تو مأیوس نگردد.
ص: 34
18-ممنوعیت شکنجه
امام امیر مؤمنان علی علیه السلام :
مَن ضَرَبَ رَجُلاً سَوطا ظُلما ضَرَبَهُ اللّه ُ تَبارَکَ وَ تَعالی بِسَوطٍ مِنْ نارٍ؛(1)
هر کس از روی ستم تازیانه به کسی بزند، خداوند متعال او را با تازیانه ای از آتش خواهد زد.
ص: 35
19-حق مصونیت متهم
امام صادق علیه السلام :
إِنَّ أَمِیرَ المؤُمِنِینَ عَلَیهِ السَّلامُ قالَ: مَنْ أَقَرَّ عِندَ تَجرِیدٍ أَو حَبسٍ أَو تَخوِیفٍ، أَو تَهدِیدٍ فَلا حَدَّ عَلَیهِ؛(1)
همانا أمیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: کسی که با برهنه کردن (شکنجه) یا زندان یا ترساندن یا تهدید، اقرار کند، بر او حد جاری نمی شود (و چنین اعترافی اثر ندارد).
ص: 36
20-حق تناسب جرم و جزا
رسول خدا صلی الله علیه و آله :
إِنَّ اللّه َ بَیَّنَ الْحُدُودَ و جَعَلَ عَلی کُلِّ مَن تَعَدَّی الحَدَّ، حَدّا؛(1)
همانا خداوند حدود (مقدار مجازات) را تبیین و تعیین نموده، و برای هر کسی که از مرز (و حد تعیین شده) تجاوز نماید، مجازاتی قرار داده است.
ص: 37
21-حق انتخاب وطن
رسول خدا صلی الله علیه و آله :
اَلاَْرْضُ أَرْضُ اللّه ِ وَالْعِبادُ عِبادُ اللّه ِ فَحَیْثُ وَجَدَ أَحَدُکُمْ خَیرا فَلْیَتَّقِ اللّه َ وَلْیُقِمْ؛(1)
زمین زمین خدا و بندگان بندگان خدا هستند. پس هر یک از شما هر جا را نیکو یافت تقوای الهی پیشه کند و اقامت گزیند.
ص: 38
22-حق ازدواج
رسول خدا صلی الله علیه و آله :
ما بُنِیَ بِنَاءٌ فِی الإِسلامِ أَحَبُّ إِلَی اللّه ِ مِنَ التَّزْوِیِجِ؛(1)
هیچ بنایی در اسلام بنا نشده که نزد خداوند، محبوب تر از بنیان ازدواج باشد.
ص: 39
23-حق توالد و تناسل
رسول خدا صلی الله علیه و آله :
تَناکَحُوا تَناسَلُوا، فَإِنِّی أُباهِی بِکُمُ الأُمَمَ یَومَ القِیامَهِ؛(1)
ازدواج کنید تا صاحب نسل و فرزند شوید؛ زیرا من به سبب شما در روز قیامت بر سایر امت ها مباهات می کنم.
ص: 40
24-حق مسکن
امام صادق علیه السلام :
عَنْ زُرارَهٍ قالَ قُلتُ لِأَبی عَبدِاللّه ِ علیه السلام إِنَّ لیِ عَلی رَجُلٍ دَیْنا وَ قَد أَرادَ أَن یَبِیعَ دارَهُ فَیُعطِیَنِی. قالَ: فَقالَ أَبُو عَبدِ اللّه ِ علیه السلام : أُعِیذُکَ بِاللّه ِ أَن تُخْرِجَهُ مِن ظِلِّ رَأْسِهِ؛(1)
زراره گفت به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «من از مردی طلب دارم، او می خواهد خانه اش را بفروشد و طلب مرا بدهد.» امام صادق علیه السلام فرمود: «تو را به خدا پناه می دهم از این که او را از سر پناهش بیرون کنی».
ص: 41
25-حق امنیت منزل
امام رضا علیه السلام :
عَنِ الفَتحِ بنِ یَزِیدَ الْجُرْجَانِیِّ، عَن أَبِی الحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلامُ، فی رَجُلٍ دَخَلَ عَلی دارِ آخَرَلِلّتَلَصُّصِ، أَو لِلفُجُورِ، فَقَتَلَهُ صاحِبُ الدَّارِ، أَیُقْتَلُ بِهِ أَم لا؟ فَقالَ عَلَیهِ السَّلامُ اِعْلَمْ أَنَّ مَن دَخَلَ دارَ غَیرِهِ فَقَد أُهْدِرَ دَمُهُ ولا یَجِبُ عَلَیهِ شَی ءٌ؛(1)
فتح بن یزید جرجانی از امام رضا علیه السلام درباره مردی
ص: 42
که برای دزدی یا بی عفتی کردن وارد منزل کسی شده و به دست صاحب خانه کشته شود، پرسید: «آیا قاتل به سبب قتل کشته می شود؟» حضرت فرمود: «بدان، هر کس وارد منزل دیگری گردد، خون او هدر است و هیچ گونه مجازاتی بر قاتل نیست.»
ص: 43
26-حق دفاع شخصی
امام باقر علیه السلام :
إذا دَخَلَ عَلَیکَ رَجُلٌ یُرِیدُ أَهلَکَ و مالَکَ فَابْدُرْهُ بِالضَّرْبَهِ إِنِ استَطَعتَ، فَإِنَّ اللِّصَّ مُحارِبٌ ِللّه ِ و لِرَسُولِهِ، فَما تَبِعَکَ مِنهُ شَی ءٌ فَهُوَ عَلَیَّ؛(1)
هرگاه مردی به قصد خانواده و مالت بر تو وارد شود، اگر توانستی در ضربه زدن بر او پیشی بگیر (پیش دستی کن و به سرعت ضربتی بر او بزن)، زیرا دزد، با خدا و رسول وی در جنگ است، اگر کار تو پیامدی داشت، بر عهده من است.
ص: 44
27-حق آموزش
رسول خدا صلی الله علیه و آله :
ألْعِلْمُ لا یَحِلُّ مَنْعُهُ؛(1)
جلوگیری از علم جایز نیست.
ص: 45
28-حق آزادی اشتغال
امام امیر مؤمنان علی علیه السلام :
لَستُ أَری أَن أُجْبِرَ أَحَدا عَلی عَمَلٍ یَکْرَهُهُ؛(1)
من روا نمی دانم کسی را به انجام کاری مجبور کنم که آن را دوست ندارد.
ص: 46
29-حق تأمین معاش آبرومندانه
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام به مالک اشتر:
اَللّه َ اللّه َ فِی الطَّبَقَهِ السُّفلی مِنَ الَّذِینَ لا حِیلَهَ لَهُم مِنَ المَساکِینَ و المُحتاجِینَ و أَهلِ الْبُؤْسَی و الزَّمْنَی، فَإِنَّ فی هَذِهِ الطَّبَقَهِ قانِعا و مُعْتَرّا، وَ احْفَظْ لِلّهِ مَا اسْتَحْفَظَکَ مِنْ حَقِّهِ فِیهِم، وَ اجعَلْ لَهُم قِسما مِنْ بَیتِ مَالِکِ، و قِسما مِن غَلّاتِ صَوافیِ الإِسلامِ فی کُلِّ بَلَدٍ؛(1)
ص: 47
خدا را خدا را! طبقه پایین و زیر دستان جامعه را در نظر داشته باش؛ آن هایی که چاره ندارند، فقیر، محتاج، زمین گیر و گرفتارند، زیرا در این طبقه هم نیازمندی است که نیاز خود را اظهار می کند و هم نیازمندی است که نیاز خود را اظهار نمی کند. برای رضای خدا آن چه را که از حق خود درباره تو امر کرده است انجام ده، بخشی از بیت المال و بخشی از غلّات زمین های غنیمت اسلام را که در هر شهری به دست آمده برای آنان مقرر دار.
ص: 48
30-حق محبّت و همزیستی
رسول خدا صلی الله علیه و آله :
تَصافَحُوا و تَهَادَوْا، فَإِنَّ المُصافَحَهَ تَزِیدُ فی المَوَدَّهِ، وَ الْهَدِیَّهَ تَذْهَبُ الغِلَّ؛(1)
با همدیگر دست بدهید (مصافحه) و به همدیگر هدیه دهید؛ زیرا دست دادن بر محبّت می افزاید و هدیه دادن کینه را می زداید.
ص: 49
31-حق مشاوره
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام :
مَن مَلَکَ استَأثَرَ، و مَنِ استَبَدَّ بِرَأْیِهِ هَلَکَ، و مَن شاوَرَ الرِّجالَ شارَکَها فِی عُقُولِها؛(1)
هر که (بر چیزی) دست یافت، امتیازجو می شود و هر که خود رأیی نماید تباه گردد، و هر که با مردان مشورت نماید با خردهاشان شرکت می کند.
ص: 50
32-حق صدق و امانت
امام سجاد علیه السلام :
عَلَیکُمْ بِأَداءِ الاَمانَهِ فَوَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّدا صلی الله علیه و آله بِالْحَقِّ نَبِیّا لَو أَنَّ قاتِلَ أَبی الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام إِئْتَمَنَنِی عَلَی السَّیْفِ الّذِی قَتَلَهُ بِهِ لاَءَدَّیْتُهُ إِلَیهِ؛(1)
بر شما باد به ادای امانت، سوگند به آن کسی که محمّد صلی الله علیه و آله را به حق به نبوت فرستاده، اگر قاتل پدرم شمشیری که با آن پدرم را کشته بود به من امانت می سپرد، هر آینه آن را به او برمی گرداندم.
ص: 51
33-حق پای بندی به معاهدات
امام باقر علیه السلام :
ثَلاثٌ لَم یَجْعَلِ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ لاِءَحَدٍ فِیهِنَّ رُخصَهً: أَداءُ الاَمانَهِ إِلی البَرِّ وَ الفاجِرِ، و الوَفاءُ بِالعَهدِ لِلْبَرِّ و الفاجِرِ و بِرُّ الوالِدَینِ بَرَّینِ کانا أَو فاجِرَیْنِ؛(1)
خداوند برای هیچ کس در سه چیز رخصت قرار نداده است: بازگرداندن امانت به نیکوکار و بدکار، وفا به پیمان با نیکوکار و بدکار، نیکی به پدر و مادر، نیکوکار باشند یا بدکار.
ص: 52
34-حق امهال وامدار
امام باقر علیه السلام :
مَنْ أَقْرَضَ رَجُلاً قَرْضا إِلی مَیسَرَهٍ کانَ مالُهُ فی زَکاهٍ و کانَ هُوَ فی الصَّلاهِ مَعَ المَلائِکَهِ حَتّی یَقضِیَهُ؛(1)
هر کس تا هنگام وسعت مالی مردی به او قرض بدهد، مالش در رشد و نموّ بوده و خودش با فرشتگان در (حال) نماز است، تا زمانی که آن مرد قرض را ادا نماید.
ص: 53
35-حق مصالحه
امام صادق علیه السلام :
صَدَقَهٌ یُحِبُّها اللّه ُ إِصْلاَحُ بَیْنِ النّاسِ إِذا تَفاسَدُوا، وَ تَقَارُبٌ بَیْنَهُمْ إِذا تَبَاعَدُوا؛(1)
خیر خواهی میان مردمی که با هم اختلاف می کنند، و نزدیک نمودن آنان به همدیگر هنگامی که از هم دوری می کنند، صدقه ای است که خدا آن را دوست دارد.
ص: 54
36-حق وکالت
امام صادق علیه السلام :
مَنْ وَکَّلَ رَجُلاً عَلی إِمضاءِ أَمرٍ مِنَ الأُمُورِ فَالْوَکَالَهُ ثابِتَهٌ أَبَدا حَتّی یُعْلِمَهُ بِالخُروُجِ مِنها کَما أَعْلَمَهُ بِالدُّخُولِ فِیها؛(1)
هر کس مردی را برای انجام کاری وکیل نماید، وکالت او همواره ثابت است، تا این که عزل او را از وکالت به وی خبر دهد، همچنان که نصب او را به وکالت به او اعلام کرده بود.
ص: 55
37-حق شراکت
رسول خدا صلی الله علیه و آله :
یَدُ اللّه ِ عَلَی الشَّرِیکَینِ ما لَمْ یَتَخَاوَنا؛
دست خدا بالای سر دو شریک است تا هنگامی که به همدیگر خیانت نکنند.(1)
ص: 56
38-حق بهره برداری از منابع طبیعی
حق بهره برداری از منابع طبیعیامام امیرمؤمنان علی علیه السلام :
قالَ رَسوُلُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : خَمسٌ لا یَحِلُّ مَنْعُهُنَّ: اَلْماءُ، وَ المِلحُ، وَ الکَلاَءُ، وَ النّارُ، وَ العِلمُ؛(1)
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ممانعت و جلوگیری از پنج چیز جایز نیست: آب، نمک، گیاه، آتش و علم.
ص: 57
39-حق آزادی سفر
رسول خدا صلی الله علیه و آله :
سَافِرُوا، فَإِنَّکُمْ إِنْ لَمْ تَغنَمُوا مَالاً، أَفَدْتُم عَقْلاً؛(1)
مسافرت کنید؛ زیرا (در سفر) اگر سود مالی به دست نیاوردید، از نظر عقلی رشد می کنید.
ص: 58
40-حقوق متقابل دولت و ملت
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام :
أَیُّهَا النّاسُ إنَّ لی عَلَیکُمْ حَقّا وَلَکُمْ عَلَیَّ حَقٌّ، فَأَمّا حَقُّکُمْ عَلَیَّ فَالنَّصِیْحَهُ لَکُمْ وَ تَوْفیرُفَیْئِکُمْ عَلَیْکُم وَ تَعْلِیْمُکُمْ کَیْلا تَجْهَلُوا وَ تَأدیبُکُمْ کَیْما تَعْلَمُوا، وَأَمّا حَقّی عَلَیْکُمْ فَالْوَفاءُ بِالْبَیْعهِ وَالنَّصِیحَهُ فِی الْمَشْهَدِ وَالْمَغِیبِ وَالاِْجابَهُ حینَ أدْعُوکُم وَالطّاعَهُ حینَ آمُرُکُم؛(1)
ص: 59
ای مردم، مرا بر شما حقی و شما را بر من حقی است، امّا حقی که شما بر من دارید خیرخواهی نسبت به شما و رساندن غنیمت و حقوق به طور مستوفا به شما، و یاد دادن به شما است تا نادان نمانید، و تربیت نمودن شما است تا بیاموزید، امّا حقی که من بر شما دارم باقی بودن بر بیعت و اخلاص و خیرخواهی در پنهان و آشکار، و اجابت هنگامی که شما را بخوانم، و اطاعت و پیروی است، آنگاه که شما را امر می کنم.
ص: 60
کتاب نامه
_ قرآن کریم .
81 . انساب الاشراف، احمد بن یحیی بلاذری، تحقیق محمّد باقر محمودی، 1 جلد، چاپ اوّل، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1394 ق.
82 . بصائر الدرجات، محمّدبن حسن صفار، تصحیح میرزا محسن کوچه باغی، 1 جلد، تهران، مؤسسه الاعلمی، 1404ق.
83 . تهذیب الاحکام، محمّدبن حسن طوسی، تحقیق سید حسن موسوی خراسانی، 10 جلد، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1390 ق.
84 . ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، محمّدبن علی صدوق، 1 جلد، چاپ دوم، قم، منشورات الرضی، 1368، ش.
85 . الاحتجاج، احمد بن علی طبرسی، تعلیقات و ملاحظات
ص: 61
سید محمّدباقر خراسانی، 2 جلد، نجف اشرف، مطبعه النعمان، 1368 ق.
86 . دعائم الاسلام، نعمان بن محمّدتمیمی مغربی، تحقیق آصف بن علی اصغر فیض، 2 جلد، چاپ دوم، مصر، دارالمعارف، 1385 ق.
87 . روضه الواعظین، محمدبن فتال نیشابوری، مقدمه سید محمدمهدی و سید حسن خراسانی، 1 جلد، قم، منشورات الرضی.
88 . الاستبصار، محمّدبن حسن طوسی، تحقیق سید حسن موسوی خراسانی، 4 جلد، چاپ چهارم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1363 ش.
89 . صحیح بخاری، محمدبن اسماعیل بخاری، 7 جلد، بیروت، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، 1401 ق.
90 . عوالی اللآلی، محمدبن علی احسائی، تحقیق آقا مجتبی عراقی، 4 جلد، چاپ اوّل، قم، مطبعه سید الشهداء، 1403 ق.
ص: 62
91 . الکافی، محمّدبن یعقوب کلینی، تصحیح علی اکبر غفاری، 7 جلد، چاپ پنجم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1363 ق.
92 . کنز العمال، علی متقی هندی، تصحیح بکری حیانی و صفوه السفا، 16 جلد، بیروت، مؤسسه الرساله، 1409 ق.
93 . مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری طبرسی، تحقیق مؤسسه آل البیت، 18جلد، چاپ اوّل، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1408 ق.
94 . من لا یحضره الفقیه، محمّدبن علی صدوق، تصحیح علی اکبر غفاری، 4 جلد، چاپ دوم، قم، منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، 1392 ق.
95 . مکارم الاخلاق، حسن بن فضل طبرسی، 1 جلد، چاپ ششم، 1392 ق.
96 . مشکات الانوار، علی طبرسی، تحقیق مهدی هوشمند، 1 جلد، چاپ اوّل، قم، دارالحدیث، 1418ق.
97 . نهج البلاغه، سخنان امیرالمؤمنین علیه السلام، ترجمه و شرح
ص: 63
سید علی نقی فیض الاسلام، 1 جلد.
98 . وقعه صفین، نصربن مزاحم منقری، تحقیق عبدالسلام محمّدهارون، 1 جلد، چاپ دوم، مؤسسه العربیه الحدیثه للطبع و النشر و التوزیع، 1382.
