أربعینات

 حدیث "عنوان بصری"دستور العملی ارزشمند برای پیروان طریق ائمه (ع) است تا با درک مفاهیم و عمل به محتوای آن از هواهای نفسانی پیراسته شوند و به علم و معرفت حقیقی دست یابند.

این روایت درباره سفارش امام جعفر صادق (ع) به علاقه مندان سیر و سلوک إلی الله، دستوری بسیار کارساز و اساسی است، در راستای گذشتن از نفس امّاره و خواهش های مادی و طبعی و شهوی و غضبی که غالباً از کینه و حرص و شهوت و غضب و زیاده روی در تلذّذات بر می خیزند. مرحوم قاضی، استاد روحانی علامه طباطبائی و عده ای دیگر از بزرگان دستور می دادند به شاگردان و مریدان سیر و سلوک إلَی الله تا روایت عنوان بصری را بنویسند و بدان عمل کنند و علاوه بر این می فرموده اند باید آن را در جیب خود داشته باشند و هفته ای یکی دو بار آن را مطالعه کنند. این روایت بسیار مهم است و حاوی مطالبی بس نورانی و جامع در بیان مقام عبودیت و تسلیم و رضا، و کیفیت معاشرت و کیفیت و مقدار غذا و کیفیت تحصیل علم، و کیفیت حِلم و مقدار شکیبایی و بردباری و تحمل شدائد در برابر گفتار هرزه گویان است.

 متن عربی حدیث:

قَالَ الشَّیْخُ شَمْسُ الدِّینِ مُحَمَّدُ بْنُ مَکِّیٍّ: نَقَلْتُ مِنْ خَطِّ الشَّیْخِ أَحْمَدَ الْفَرَاهَانِیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ عُنْوَانَ الْبَصْرِیِّ وَ کَانَ شَیْخاً کَبِیراً قَدْ أَتَى عَلَیْهِ أَرْبَعٌ وَ تِسْعُونَ سَنَةً قَالَ:

کُنْتُ أَخْتَلِفُ إِلَى مَالِکِ بْنِ أَنَسٍ سِنِینَ، فَلَمَّا قَدِمَ جَعْفَرٌ الصَّادِقُ ع الْمَدِینَةَ اخْتَلَفْتُ إِلَیْهِ وَ أَحْبَبْتُ أَنْ آخُذَ عَنْهُ کَمَا أَخَذْتُ عَنْ مَالِکٍ

فَقَالَ لِی یَوْماً: إِنِّی رَجُلٌ مَطْلُوبٌ وَ مَعَ ذَلِکَ لِی أَوْرَادٌ فِی کُلِّ سَاعَةٍ مِنْ آنَاءِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فَلَا تَشْغَلْنِی عَنْ وِرْدِی وَ خُذْ عَنْ مَالِکٍ وَ اخْتَلِفْ‏ إِلَیْهِ کَمَا کُنْتَ تَخْتَلِفُ إِلَیْهِ .

فَاغْتَمَمْتُ مِنْ ذَلِکَ وَ خَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِ، وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی: لَوْ تَفَرَّسَ فِیَّ خَیْراً لَمَا زَجَرَنِی عَنِ الِاخْتِلَافِ إِلَیْهِ وَ الْأَخْذِ عَنْهُ.

فَدَخَلْتُ مَسْجِدَ الرَّسُولِ ص، وَ سَلَّمْتُ عَلَیْهِ .

ثُمَّ رَجَعْتُ مِنَ الْغَدِ إِلَى الرَّوْضَةِ، وَ صَلَّیْتُ فِیهَا رَکْعَتَیْنِ، وَ قُلْتُ: أَسْأَلُکَ یَا اللَّهُ، یَا اللَّهُ، أَنْ تَعْطِفَ عَلَیَّ قَلْبَ جَعْفَرٍ، وَ تَرْزُقَنِی مِنْ عِلْمِهِ مَا أَهْتَدِی بِهِ إِلَى صِرَاطِکَ الْمُسْتَقِیمِ .

وَ رَجَعْتُ إِلَى دَارِی مُغْتَمّاً، وَ لَمْ أَخْتَلِفْ إِلَى مَالِکِ بْنِ أَنَسٍ لِمَا أُشْرِبَ قَلْبِی مِنْ حُبِّ جَعْفَرٍ .

فَمَا خَرَجْتُ مِنْ دَارِی إِلَّا إِلَى الصَّلَاةِ الْمَکْتُوبَةِ، حَتَّى عِیلَ صَبْرِی .

فَلَمَّا ضَاقَ صَدْرِی، تَنَعَّلْتُ وَ تَرَدَّیْتُ وَ قَصَدْتُ جَعْفَراً، وَ کَانَ بَعْدَ مَا صَلَّیْتُ الْعَصْرَ .

فَلَمَّا حَضَرْتُ بَابَ دَارِهِ اسْتَأْذَنْتُ عَلَیْهِ

فَخَرَجَ خَادِمٌ لَهُ فَقَالَ: مَا حَاجَتُکَ ؟

فَقُلْتُ: السَّلَامُ عَلَى الشَّرِیفِ .

فَقَالَ: هُوَ قَائِمٌ فِی مُصَلَّاهُ .

فَجَلَسْتُ بِحِذَاءِ بَابِهِ، فَمَا لَبِثْتُ إِلَّا یَسِیراً إِذْ خَرَجَ خَادِمٌ، فَقَالَ: ادْخُلْ عَلَى بَرَکَةِ اللَّهِ .

فَدَخَلْتُ وَ سَلَّمْتُ عَلَیْهِ، فَرَدَّ السَّلَامَ وَ قَالَ: اجْلِسْ غَفَرَ اللَّهُ لَکَ .

فَجَلَسْتُ، فَأَطْرَقَ مَلِیّاً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ قَالَ:

أَبُو مَنْ? قُلْتُ: أَبُو عَبْدِ اللَّهِ.

قَالَ: ثَبَّتَ اللَّهُ کُنْیَتَکَ وَ وَفَّقَکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ مَا مَسْأَلَتُکَ?

فَقُلْتُ فِی نَفْسِی: لَوْ لَمْ یَکُنْ لِی مِنْ زِیَارَتِهِ وَ التَّسْلِیمِ غَیْرُ هَذَا الدُّعَاءِ لَکَانَ کَثِیراً .

ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ، ثُمَّ قَالَ: مَا مَسْأَلَتُکَ؟

فَقُلْتُ: سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ یَعْطِفَ قَلْبَکَ عَلَیَّ، وَ یَرْزُقَنِی مِنْ عِلْمِکَ، وَ أَرْجُو أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَجَابَنِی فِی الشَّرِیفِ مَا سَأَلْتُهُ.

فَقَالَ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ، لَیْسَ الْعِلْمُ بِالتَّعَلُّمِ، إِنَّمَا هُوَ نُورٌ یَقَعُ فِی قَلْبِ مَنْ یُرِیدُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَنْ یَهْدِیَهُ، فَإِنْ أَرَدْتَ الْعِلْمَ فَاطْلُبْ أَوَّلًا فِی نَفْسِکَ حَقِیقَةَ الْعُبُودِیَّةِ، وَ اطْلُبِ الْعِلْمَ بِاسْتِعْمَالِهِ، وَ اسْتَفْهِمِ اللَّهَ یُفْهِمْکَ .

قُلْتُ: یَا شَرِیفُ، فَقَالَ: قُلْ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ .

قُلْتُ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ، مَا حَقِیقَةُ الْعُبُودِیَّةِ؟

قَالَ: ثَلَاثَةُ أَشْیَاءَ :

أَنْ لَا یَرَى الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ فِیمَا خَوَّلَهُ اللَّهُ مِلْکاً، لِأَنَّ الْعَبِیدَ لَا یَکُونُ لَهُمْ مِلْکٌ، یَرَوْنَ الْمَالَ مَالَ اللَّهِ یَضَعُونَهُ حَیْثُ أَمَرَهُمُ اللَّهُ بِهِ .

وَ لَا یُدَبِّرُ الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ تَدْبِیراً، وَ جُمْلَةُ اشْتِغَالِهِ فِیمَا أَمَرَهُ تَعَالَى بِهِ وَ نَهَاهُ عَنْهُ .

فَإِذَا لَمْ یَرَ الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ فِیمَا خَوَّلَهُ اللَّهُ تَعَالَى مِلْکاً، هَانَ عَلَیْهِ الْإِنْفَاقُ فِیمَا أَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَى أَنْ یُنْفِقَ فِیهِ .

وَ إِذَا فَوَّضَ الْعَبْدُ تَدْبِیرَ نَفْسِهِ عَلَى مُدَبِّرِهِ، هَانَ عَلَیْهِ مَصَائِبُ الدُّنْیَا .

وَ إِذَا اشْتَغَلَ الْعَبْدُ بِمَا أَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَى وَ نَهَاهُ، لَا یَتَفَرَّغُ مِنْهُمَا إِلَى الْمِرَاءِ وَ الْمُبَاهَاةِ مَعَ النَّاسِ .

فَإِذَا أَکْرَمَ اللَّهُ الْعَبْدَ بِهَذِهِ الثَّلَاثَةِ هَان عَلَیْهِ الدُّنْیَا، وَ إِبْلِیسُ، وَ الْخَلْقُ .

وَ لَا یَطْلُبُ الدُّنْیَا تَکَاثُراً وَ تَفَاخُراً .

وَ لَا یَطْلُبُ مَا عِنْدَ النَّاسِ عِزّاً وَ عُلُوّاً . وَ لَا یَدَعُ أَیَّامَهُ بَاطِلًا .

فَهَذَا أَوَّلُ دَرَجَةِ التُّقَى، قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى: «تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ» . قصص، 83.

قُلْتُ»: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ، أَوْصِنِی .

قَالَ: أُوصِیکَ بِتِسْعَةِ أَشْیَاءَ: فَإِنَّهَا وَصِیَّتِی لِمُرِیدِی الطَّرِیقِ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى، وَ اللَّهَ أَسْأَلُ أَنْ یُوَفِّقَکَ لِاسْتِعْمَالِهِ .

ثَلَاثَةٌ مِنْهَا فِی رِیَاضَةِ النَّفْسِ، وَ ثَلَاثَةٌ مِنْهَا فِی الْحِلْمِ، وَ ثَلَاثَةٌ مِنْهَا فِی الْعِلْمِ، فَاحْفَظْهَا وَ إِیَّاکَ وَ التَّهَاوُنَ بِهَا .

قَالَ عُنْوَانُ: فَفَرَّغْتُ قَلْبِی لَهُ، فَقَالَ :

أَمَّا اللَّوَاتِی فِی الرِّیَاضَةِ:

فَإِیَّاکَ أَنْ تَأْکُلَ مَا لَا تَشْتَهِیهِ، فَإِنَّهُ یُورِثُ الْحِمَاقَةَ وَ الْبُلْهَ .

وَ لَا تَأْکُلْ إِلَّا عِنْدَ الْجُوعِ .

وَ إِذَا أَکَلْتَ فَکُلْ حَلَالًا، وَ سَمِّ اللَّهَ، وَ اذْکُرْ حَدِیثَ الرَّسُولِ ص: مَا مَلَأَ آدَمِیٌّ وِعَاءً شَرّاً مِنْ بَطْنِهِ، فَإِنْ کَانَ وَ لَابُدَّ، فَثُلُثٌ لِطَعَامِهِ، وَ ثُلُثٌ لِشَرَابِهِ، وَ ثُلُثٌ لِنَفَسِهِ .

وَ أَمَّا اللَّوَاتِی فِی الْحِلْمِ:

فَمَنْ قَالَ لَکَ: إِنْ قُلْتَ وَاحِدَةً سَمِعْتَ عَشْراً، فَقُلْ: إِنْ قُلْتَ عَشْراً لَمْ تَسْمَعْ وَاحِدَةً .

وَ مَنْ شَتَمَکَ فَقُلْ لَهُ: إِنْ کُنْتَ صَادِقاً فِیمَا تَقُولُ فَأَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ یَغْفِرَ لِی، وَ إِنْ کُنْتَ کَاذِباً فِیمَا تَقُولُ، فَاللَّهَ أَسْأَلُ أَنْ یَغْفِرَ لَکَ و

وَ مَنْ وَعَدَکَ بِالْخَنَا فَعِدْهُ بِالنَّصِیحَةِ وَ الرِّعَاءِ .

وَ أَمَّا اللَّوَاتِی فِی الْعِلْمِ:

فَاسْأَلِ الْعُلَمَاءَ مَا جَهِلْتَ، وَ إِیَّاکَ أَنْ تَسْأَلَهُمْ تَعَنُّتاً وَ تَجْرِبَةً .

وَ إِیَّاکَ أَنْ تَعْمَلَ بِرَأْیِکَ شَیْئاً، وَ خُذْ بِالِاحْتِیَاطِ فِی جَمِیعِ مَا تَجِدُ إِلَیْهِ سَبِیلًا .

وَ اهْرُبْ مِنَ الْفُتْیَا هَرَبَکَ مِنَ الْأَسَدِ ،وَ لَا تَجْعَلْ رَقَبَتَکَ لِلنَّاسِ جِسْراً .

قُمْ عَنِّی یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ، فَقَدْ نَصَحْتُ لَکَ وَ لَا تُفْسِدْ عَلَیَّ وِرْدِی، فَإِنِّی امْرُؤٌ ضَنِینٌ بِنَفْسِی .

وَ السَّلامُ عَلى‏ مَنِ اتَّبَعَ الْهُدى‏».

مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج1، ص 224، موسسه الوفا، بیروت، 1404هـ ق،

 ترجمه روایت:

این دستور العمل، بازگو کننده داستان مردی است که از علوم متداول زمان خود بهره مند شده و می خواست تا از علوم ائمه (ع) نیز برخوردار شود، ولی با این حقیقت مواجه می شود که علم حقیقی، از طریق آموختن حاصل شدنی نیست، بلکه نوری است که خداوند بر قلب انسان اشراق می کند و سرّ نائل شدن به آن را باید در حقیقت عبودیت جست و جو کرد.

ترجمه این حدیث نورانی -که شامل شرح ماوقع ارتباط فردی به نام "عنوان بصری" با امام صادق (ع) و دریافت دستور العملی جامع از آن حضرت است- ذیلا نقل می شود:

عنوان بصری می گوید: من نزد "مالک بن انس" رفت و آمد داشتم؛ چون جعفر صادق (ع) به مدینه آمد، من به نزد او رفت و آمد کردم و دوست داشتم همان طور که از "مالک" تحصیل علم می کردم، از او نیز تحصیل علم نمایم.

آن حضرت روزی به من فرمود: من تحت نظر دستگاه حکومتی هستم و علاوه بر این، در هر ساعتی از شبانه روز اوراد و اذکاری دارم که بدانها مشغولم، و تو مرا از ذکرم باز مدار و علومت را از مالک بگیر، همچنان که سابقاً هم این طور بود که نزد او رفت و آمد می کردی.

من از این مطلب غمگین شدم و از نزدشان بیرون رفتم  و با خود گفتم اگر در من خیری می دید من را از رفت و آمد به نزد خود و بهره بردن از علمش منع نمی کرد.

پس به مسجد رسول الله (ص) رفتم و بر آن حضرت سلام کردم و فردای آن روز دوباره به روضه نبوی برگشتم و دو رکعت نماز گزاردم و عرض کردم: خدایا! خدایا! از تو می خواهم که قلب جعفر را بر من متمایل گردانی و مرا از علم او تا حدّی که باعث هدایت من به صراط مستقیم تو باشد بهره مند کنی.

بعد با حال اندوه و غصه به خانه ام برگشتم و چون دلم از محبت جعفر مالامال شده بود دیگر پیش "مالک" نمی رفتم  و از منزلم هم خارج نمی شدم، مگر برای نماز واجب، تا اینکه صبرم تمام شد ... .

در حالی که سینه ام تنگ شده بود و تحمّلم به پایان رسیده بود نعلین خود را پوشیدم و ردای خود را بر دوش افکندم و قصد دیدار جعفر را نمودم؛ و این زمانی بود که‌ نماز عصر را بجا آورده‌ بودم‌.

چون به در خانه اش رسیدم اذن دخول خواستم،

پس خادمی که داشتند، بیرون آمد و گفت: چه حاجتی داری؟

گفتم: می خواستم بر شریف سلام کنم. گفت: او در محل نماز خویش به نماز ایستاده،

پس من روبروی در منزلش نشستم. مدت زیادی نگذشته بود که خادمی آمد و گفت: داخل بیا به برکت خداوند.

من داخل شدم و بر حضرتش سلام کردم.

سلام مرا پاسخ گفتند و فرمودند: بنشین! خداوند تو را بیامرزد! 

پس من نشستم،

قدری به حال تفکر سر به زیر انداختند و سپس سر خود را بلند نمودند و گفتند: کُنیه ات چیست؟

گفتم: ابو عبد الله.

حضرت گفتند: خداوند کُنیه ات را ثابت گرداند و تو را موفق بدارد،

ای ابو عبد الله! سؤالت چیست؟

با خودم گفتم: اگر از این دیدار و سلامی که کردم غیر از این دعای خیر، چیزی نصیبم نشود باز هم بسیار است.

سپس‌ حضرت‌ سر خود را بلند نمود و فرمود‌: چه‌ می خواهی؟

گفتم: از خدا خواستم که قلب شما را بر من منعطف گرداند و از علم شما به من روزی کند و امیدوارم که خدا آنچه را که از او در باره [حضرت] شریف تقاضا کرده ام اجابت نماید.

فرمود: ای اباعبد الله! علم به آموختن نیست. علم نوری است که در قلب کسی که خدا بخواهد او را هدایت کند قرار می گیرید، پس اگر طالب علمی اول در نفس خودت حقیقت عبودیت را جست و جو کن، و علم را با عمل به آن طلب کن، و از خدا بپرس تا به تو پاسخ گوید و بفهماند.

گفتم: ای بزرگوار! فرمود: ای اباعبد الله بگو. گفتم: ای ابا عبد الله حقیقت عبودیت چیست؟

فرمود: سه چیز است:

1. این که عبد برای خود در مورد آنچه که خدا به وی سپرده است مالکیتی قائل نباشد؛ چرا که بندگان مالکیتی ندارند؛ بلکه همه اموال را مال خدا می بینند و آن را در جایی می نهند که خدا امر کرده است.

2. عبد برای خود تدبیری نمی کند (چرا که تدبیر عبد به دست ارباب او است).

3. تمام مشغولیت عبد، معطوف به انجام دادن کاری است که خدای تعالی به او امر نموده است و پرهیز از آنچه که او را نهی کرده است.

پس آنگاه که عبد در آنچه که خدا به او واگذار کرده احساس مالکیتی نداشته باشد، انفاق در آنچه که خدا امر کرده است برای او آسان خواهد شد .

و چون عبد، تدبیر خود را بر مدبّر خود واگذار کند، سختی های دنیا بر او آسان می شود .

و چون عبد، مشغولیت و اهتمامش منحصر در امر و نهی خداوند باشد دیگر مجال و فرصتی برای خودنمایی و مباهات به مردم نخواهد یافت.

پس اگر خداوند به کسی این سه چیز را عطا کند امر دنیا و ابلیس و مردم برایش سهل و آسان می شود. و برای زیاده اندوزی و مفاخرت خواهان مال دنیا نمی شود. و آنچه در دست مردم است را برای عزت و برتری طلب نمی کند. و روزهای عمر خود را در پی اموری عبث به هدر نمی دهد.

این اولین درجه از تقوا است. همچنان که خدای تبارک و تعالی می فرماید: "آن سرای آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که اراده برتری جویی و فساد در زمین ندارند و عاقبت نیکو از آن پرهیزکاران است"

گفتم: ای ابا عبد الله! مرا توصیه ای کنید.

فرمود: تو را به نُه چیز توصیه می کنم که این نه چیز، توصیه من به همه مریدان طریق الی الله است و از خدا می خواهم توفیق به کار بستن این توصیه ها را برای تو مرحمت نماید.

سه تای آنها در ریاضت نفس است،

و سه تا در حلم و بردباری،

و سه تای دیگر در علم.

پس ای "عنوان" آنها را خوب به خاطر بسپار و هرگز در مورد آنها کوتاهی نکن.

"عنوان" گفت، من دل و اندیشه ام را برای دریافت آنچه که حضرت می فرمود خالی کردم.

فرمود: اما آن سه چیزی که در مورد ریاضت است:

این که مبادا چیزی را بخوری که بدان اشتها نداری؛ چراکه ایجاد حماقت و نادانی می کند.

و مخور مگر هنگام گرسنگی .

و چون خواستی چیزی بخوری از حلال بخور، و نام خدا را ببر، و به یاد آور حدیث رسو ل الله (ص) را که فرمود: آدمی ظرفی بدتر از شکمش را پر نکرده است. پس اگر چیزی خوردی و ناگزیر از خوردن بودی یک سوم برای غذا، و یک سوم برای نوشیدنی، و یک سوم برای تنفّس اختصاص ده.

و اما آن سه چیزی که راجع به حلم و بردباری است:

پس اگر کسی به تو بگوید: اگر یک کلمه بگوئی ده تا می شنوی به او بگو: اگر ده کلمه بگویی یکی هم نمی شنوی.

و کسی که به تو دشنام دهد به وی بگو: اگر در آنچه می گویی صادقی از خدا می خواهم که مرا بیامرزد و اگر کاذبی از خدا می خواهم که تو را بیامرزد.

و اگر کسی تو را تهدید کند که سخنان بدی در مورد تو خواهم گفت تو به او مژده بده که من در مورد تو با نصیحت و خیر خواهی و مراعات برخورد خواهم نمود.

و اما آن سه تایی که راجع به علم است این که:

آنچه را نمی دانی از علما بپرس، و هرگز سؤالی را از باب به لغزش انداختن و امتحان کردن کسی نپرس،

و هرگز در مورد چیزی طبق رأی و نظر خودت عمل نکن، و تا جایی که امکان دارد احتیاط کن،

و از فتوا دادن بپرهیز همچون ترس از شیر درنده، و گردن خود را پل عبور مردم قرار مده.

ای ابا عبد الله دیگر از نزد من برخیز که در مورد تو خیر خواهی کردم و سر رشته ذکر مرا مگسل که من نسبت به خودم و اوقاتم حسابگر و سخت گیرم .

و سلام و درود خدا بر کسی باد که از هدایت متابعت کند.