ابن ابى الفوارس، مسافرت هاى زیادى را براى شنیدن حدیث، انجام داده و در سند اغلب احادیث که در اربعین نقل شده، نام شهرى که راوى را در آن ملاقات کرده و حدیث را اخذ نموده، به همراه نام راوى آورده است.

مشایخ

مشایخى که ابن ابى الفوارس از آنها حدیث شنیده و در اربعین، نام آنها را ذکر کرده، عبارت اند از:
حدیث 1 . ابو محمّد ابراهیم بن على بن محمّد علوى حسنى (/حسینى) موسوى، در کازرون، در نوزدهم رجب 571 .
حدیث 2 . احمد بن حمزه نیلى، در منزلش در نیل، در غرّه رجب .
حدیث 3 . محمود بن محمّد بغدادى، در «رحبة ابن جبة الشامى» در نیمه شعبان . حدیث 4 . محمود بن محمّد هروى، در قریه اش، در جامع قریه، در سلخ ذى حجّه .
حدیث 5 . ابو الفضائل سعد بن محمّد بن محمود مشّاط، در شهر رى، در مدرسه صیرفى صغیر، در روز سه شنبه غرّه جمادى الآخر .
حدیث 6 . ابو موسى محمّد بن عیسى مدنى اصفهانى، در منزلش، در اصفهان، در روز شنبه هجدهم جمادى الآخر .
حدیث 7 . منصور بن مظفر بن اردشیر بغدادى، در بغداد، در جامع القصر، در روز جمعه نیمه صفر .

حدیث 8 . عفیف الدین محمّد بن احمد بن موسى مراعى، ^۱ در موصل، در روز شنبه چهارم شعبان .
حدیث 9 . على بن عبیداللّه بیهقى موصلى، در جامع عتیق، در هفدهم صفر .
حدیث 10 . محمود بن حسن بن محمود اهوازى، که جدّش معروف به علم است، در هجدهم ذى حجّه در نجف اشرف، در بارگاه امیرالمؤمنین على علیه السلام .
حدیث 11 . محمّد بن حسن بن احمد بصرى، در نصیبین، در غرّه ربیع الأول .
حدیث 12 . سید على بن فضل اللّه راوندى، که از وى چنین یاد مى کند:
حدثنی الصدر الکبیر، الإمام العالم الزاهد الأنور المرتضى، عزّ الملة والدین، ضیاء الإسلام والمسلمین، سید الأئمّة من العالمین و وارث الأنبیاء والأولیاء المرسلین، ملک العلماء، علم الهدى، قدوة الحق، نقیب النقباء السادة، سید العترة الطاهرة، علی بن الصدر الإمام السعید الشهید، ضیاءالدین فضل اللّه بن علی بن عبیداللّه الحسینی ـ أدام اللّه علاه وکبت أعدائه ـ . ^۲
حدیث 13 . منصور بن شهریار دیلمى جسرونى، در همدان، در محلّه رأس القنطره، در مسجد آن محلّه، در روز شنبه چهارم محرّم.
حدیث 14 . محمد بن احمد بسطامى، در دقوق، در ماه صفر ،

1.در نسخه «ب»، نام وى «عفیف الدین بن محمّد بن احمد بن موسى مراغى» آمده است .

2.الیقین سید بن طاووس، به نقل از اربعین ابن أبى الفوارس، ص۲۵۸ (باب ۸۹).

هنگامى که عازم اِربِل بوده اند.
حدیث 15 . ابوعبداللّه محمد بن احمد بن نصیرى اصفهانى، در اصفهان، در جامع کرجى، در روز سه شنبه هفدهم رجب.
حدیث 16 . اسماعیل بن ابى منصور طوسى، در شهر رى، در یازدهم رمضان.
حدیث 17 . محمود بن عبداللطیف، در روز شنبه دوازدهم رجب، در اصفهان، در مدرسه نظامیه .
حدیث 18 . محمّد بن على بن احمد تبریزى، در ساوه .
حدیث 19 . محمّد بن حسن مسوى، در کاشان .
حدیث 20 . قاضى محمّد بن حسن .
حدیث 21 . ابراهیم خزرجى، در روز شنبه، در ماه ذى حجّه . حدیث سى و نهم را نیز در همین روز از وى شنیده است .
حدیث 22 . ابو طالب محمّد بن على بن ابى البقاء کندى .
حدیث 23 . شیخ جمال الدین على بن حسین طوسى .
حدیث 24 . عبدالواحد، در اصفهان، در نیمه رجب .
حدیث 25 . نجیب الدین ابو المکارم سعد بن ابى طالب رازى، که از وى با دعاى «قدّس اللّه روحه» یاد مى کند .
حدیث 26 . معین الدین محمّد بن حسن بن احمد سمرقندى، در شهر سلطان سعید طغلبک، در روز دوشنبه دوم شعبان .
حدیث 27 . محمّد بن تاج الدین شیبانى .
حدیث 28 . اسماعیل بن محمّد بن احمد قاشى، در یازدهم ذى قعده .

حدیث 29 . زکى الدین احمد بن محمّد بن محمود شاهوردى، در شهر یزدجرد، در ماه شعبان .
حدیث 30 . شیخ ابو الفتوح على بن احمد بغدادى، در بغداد .
حدیث 31 . محمّد بن احمد .
حدیث 32 . محمّد بن محمود بن شهریار، در مسجد جامع بصره .
حدیث 33 . ابو عبداللّه محمّد بن ابى بکر قروانى، در مشهد على بن جعفر بن محمّد.
حدیث 34 . ابوجعفر محمّد بن عبداللطیف خجندى، در شیراز، در مدرسه خاتون زاهده، در آخر محرّم سال 540 که از وى با دعاى «تغمده اللّه برحمته» یاد مى کند .
حدیث 35 . محمّد برذعى، در اصفهان، در روز سه شنبه نیمه ربیع الآخر .
حدیث 36 . حمزة بن جعفر نیشابورى .
حدیث 37 . حسن بن تمیمى .
حدیث 38 . در این حدیث، شیخِ روایت نقل نشده و ظاهراً کاتبان، آن را حذف کرده اند.
حدیث 39 . ابراهیم خزرجى . حدیث بیست و یکم را نیز از وى روایت مى کند .
حدیث 40 . شیخ واعظ ^۱ .

1.نام این راوى در مدینة المعاجز بحرانى (ج۱، ص۴۲۴) به نقل از المناقب الفاخرة سید رضى، چنین ذکر شده است: «الشیخ الواعظ أبوالمجد بن رشادة».

حدیثى را نیز از سید جلال الدین محمّد بن یحیى بن ابى بکر عباسى در مقدمه کتاب، نقل کرده است .

شاگردان

تنها شاگرد ابن ابى الفوارس که به نام وى دسترسى پیدا کردیم، ابوالفضل سدیدالدین شاذان بن جبرئیل بن اسماعیل بن ابى طالب قمى (م ح 660ق) است.
وى در اوّل کتاب فضائل خود، در سند اوّلین حدیث کتاب، چنین آورده است:
حدّثنی الشیخ محمد بن أبی مسلم بن أبی الفوارس الدارمی و قد رواه کثیر من الأصحاب حتى انتهى إلى أبی جعفر میثم التمّار قال: بینا نحن بین یدی مولانا علی بن أبى طالب علیه السلام بالکوفة ...
همان طور که از عبارت بر مى آید . وى این حدیث را که حدیث اوّلِ اربعین است، مستقیماً از مؤلف اربعین اخذ نموده است و آن را از کتاب اربعین نقل نمى کند.
همچنین فضل بن شادان قمى، داراى اجازه روایى از ابن ابى الفوارس بوده که در کتاب بحارالأنوار، در ضمن اجازه به سید شمس الدین محمد بن سید جمال الدین احمد بن ابى المعالى (استاد شهید اوّل) به آن اشاره شده که عبارت آن، چنین است:
و أخبرنی به إجازة الفقیه سدید الدین أبوالفضل شاذان بن جبرئیل القمی عن الشیخ محمد بن أبى مسلم بن أبی الفوارس الرازى، عن المصنف أبى العلاء الهمدانی (مصنف کتاب الأربعین فی ذکر المهدىّ من آل محمّد صلى الله علیه و آله وسلم). ^۱

1.بحارالأنوار، ج۱۰۴، ص۱۶۹.

شایان ذکر است که نام شاگردانى که اربعین ابن ابى الفوارس را جمع آورى نموده اند و سید بن طاووس از روى نسخه آنها - که در همین مقدمه به آن اشاره خواهد شد - در کتاب الیقین خود، نقل نموده است؛ مشخّص نیست.

«اربعین» ابن ابى الفوارس

تنها اثرى که از ابن ابى الفوارس بر جاى مانده و نام وى نیز به وسیله آنْ زنده مانده است، کتاب اربعین است .
در این کتاب، ابن ابى الفوارس، چهل حدیث در مناقب و فضائل حضرت على علیه السلام را به نقل از سى و هشت شیخ، نقل کرده است.
مؤلف، در آغاز هر حدیث، نام شیخى که حدیث را از وى شنیده و تاریخ دقیق سماع (روز، ماه، سال) و پس از آن، نام محلّى که حدیث را در آن جا شنیده، ذکر نموده و پس از آن، سند حدیث را ذکر مى کند .
نکته اى که باید بدان توجّه داشت، این که اربعین ابى الفوارس، دو تنظیم داشته است: یکى تنظیمى که خود وى انجام داده و همان است که دو نسخه از آن، امروزه موجود است، با این تغییر که کاتبان، القابى را که ابن ابى الفوارس براى مشایخ خود و دیگر روایان موجود در سلسله سند ذکر نموده، در اغلب موارد، نیاورده اند و گاهى مقدارى از سند (و در حدیث سى و هشتم، تمام سند) را حذف کرده اند و سال سماع حدیث را در هر دو نسخه ذکر نکرده اند؛ ولى شماره احادیث، در هر دو نسخه برابر است و در اوّل هر دو نسخه چنین آمده:
بسمله کتاب فیه أربعون حدیثا فی مناقب أمیرالمؤمنین علی بن

أبى طالب - صلوات اللّه علیه وسلامه - أخرجها العبد الضعیف المحتاج إلى عفو اللّه و رحمته، محمّد بن أبی الفوارس.
تنظیم دوم، به دست شاگردان وى انجام شده که در مجلس سماع وى، احادیث را یادداشت نموده اند . گویا ابن ابى الفوارس، در املاى خود، ترتیب احادیث را آن چنان که خود در نسخه اش نوشته بوده، رعایت نکرده است و بدین جهت، ترتیب و شماره احادیث، در نسخه شاگردان وى با نسخه خود وى تفاوت پیدا مى کند .
همچنین شاگردان وى در اوّل هر حدیث، نام وى را با تجلیل ذکر نموده اند و در بعضى تاریخ و مکان املاى حدیث توسط مؤلف نیز موجود است.
با این توضیحات، روشن مى شود که نسخه اى که ابن طاووس در مدرسه عتیقه نظامیه رؤیت کرده و در کتابش الیقین،بخش هایى از آن را نقل نموده است، نسخه اى بوده که شاگردان، پس از املاى وى یادداشت کرده اند. در آغاز یکى از روایات، چنین آمده است:
فیما نذکره من کتاب الأربعین روایة الملقب بمنتجب الدین محمّد بن أبی مسلم بن أبی الفوارس الرازى، فقال ما هذا لفظه: حدثنى الشیخ الأجل الإمام العالم منتجب الدین مرشد الإسلام کمال العلماء أبو جعفر محمّد بن أبی مسلم بن أبی الفوارس الرازی ـ رحمة اللّه علیه ـ بمدینة السلام فی داره بدرب البصریین فی منتصف ربیع الأول سنة أحد وثمانین وخمسمئة، قال حدثنا... ^۱

1.الیقین، ص ۲۶۸ (باب ۹۲) .

و در جاى دیگر مى نویسد:
فیما نذکره عن جابر بن عبداللّه الأنصاری بروایة الملقب بمنتجب الدین محمّد بن أبی مسلم بن أبی الفوارس الرازی، فقال ما هذا لفظه:
الحدیث الحادی والثلاثون: املاء سیدنا الشیخ الإمام منتجب الدین محمّد بن أبی مسلم الرازی بماردین، یرفعه إلى محمّد بن علی. ^۱
در چند جاى دیگر نیز به همین نحو، ذکر شده است .
امّا در دو نسخه خطى از اربعین (که بعدا معرّفى خواهند گردید) در آغاز هر دو، مؤلف از خود با تعبیر «العبد المحتاج إلى عفو اللّه و رحمته محمّد بن أبی الفوارس» یاد کرده است، که نشان مى دهد او خود، نسخه اصل آن را تحریر نموده است .

یک ابهام و یک اشتباه

مسئله شایان توجّه دیگر آن که ابن طاووس در الیقین خود، در سیزده مورد از اربعین ابن ابى الفوارس نقل نموده، که پنج مورد آن تکرارى است؛ ولى ابن طاووس در تکرار حدیث، شماره آن را با نقل قبلى متفاوت ذکر کرده است . بدین ترتیب:
حدیث شماره 12 اربعین مخطوط، با شماره هاى 12 و 7 در باب هاى 89 و 145 آورده شده است.
حدیث شماره29 اربعین مخطوط با شماره 33 در باب 87 و بدون شماره در باب 146 ذکر گردیده است.

1.الیقین، ص ۳۹۴ (باب ۱۴۳) .

حدیث شماره 30 اربعین مخطوط، با شماره 34 و 32 در باب هاى 92 و 147 نقل شده است.
حدیث شماره 34 اربعین مخطوط، با شماره هاى 32 و 40 در باب هاى 88 و 143 دیده مى شود.
حدیثى هم به نقل از اربعین ـ که در اربعین مخطوط موجود نیست ـ بدون ذکر شماره در باب 93 و تکرار آن در باب 144 مشاهده مى گردد.
مطلب دیگر آن که ابن طاووس، در تکرار احادیث، با این که حدیثْ یکى است، ولى آغاز آن را مختلف ذکر نموده است . در باب 89 گوید:
فیما نذکره من کتاب الأربعین من جمع الشیخ العالم .. . وهو الحدیث الثانی عشر من الأصل .. . نکتبه بألفاظه، قال: حدثنی .. . ما خلق اللّه .. . ^۱
و در باب 145، آن حدیث را تکرار نموده و آورده است:
فیما نذکره .. . وجدته قد رواه الملقب منتجب الدین محمّد بن أبی مسلم فی أربعین حدیثا اختارها، وهو فی روایته الحدیث السابع رواه برجاله واسناده إلى رسول اللّه صلى الله علیه و آله وإنه قال: ما خلق اللّه .. . ^۲
در باب 92 گوید:
فیما نذکره من کتاب الأربعین وهو الحدیث الرابع والثلاثون . .. قال أخبرنا .. . إنّ أمیرالمؤمنین .. . ^۳

1.الیقین، ص ۲۵۸ .

2.همان، ص ۴۰۰ .

3.همان، ص ۲۶۶.

و در تکرار همان حدیث، در باب 147 گوید:
.. . رأیناه فی الأربعین حدیثا التى ذکرها الملقب منتجب الدین، أیضا محمّد بن أبی مسلم الرازی، رواه بماردین فی جامعها فی شهر ربیع الأول سنة ست وثمانین وخمسمئة وهو الحدیث الثانى والثلاثون من أخباره الأربعین، فقال بإسناده، إنّ أمیرالمؤمنین .. . ^۱
و در باب 88 گوید:
فیما نذکره من روایاتهم من کتاب الأربعین .. . فقال ما هذا لفظه، الحدیث الثامن والثلاثون وحدثنی الصدر الإمام الکبیر العالم صدرالدین نظام الإسلام سلطان العلماء ابوبکر محمّد بن عبداللطیف الخجندی. ^۲
و در تکرار آن، در باب 143 گوید:
. . . رأیناه بروایاتهم فی أربعین حدیثا وهو فی هذه الروایة الحدیث الأربعون بما هذا لفظه: حدثنا الإمام الزاهد العالم الملقب منتجب الدین کمال العلماء أبو جعفر محمّد بن أبی مسلم بن أبی الفوارس الرازی ـ رحمة اللّه علیه ـ بمدینة السلام فی درب البصریین، غرة ربیع الأول سنة احدى وثمانین وخمسمئة بعد رجوعی من مکة حرسها اللّه ـ قال: أخبرنا أبوالصلت الإمام الرئیس صدرالدین نظام الإسلام أبوجعفر محمّد بن عبداللطیف الخجندی. ^۳
و در باب 87 گوید:
فیما نذکره من روایاتهم فی کتاب الأربعین وأصله فی الخزانة النظامیة العتیقه .. . فقال ما هذا لفظه الحدیث الثالث والثلاثون

1.الیقین، ص ۴۰۴.

2.همان، ص۲۵۴.

3.همان، ص ۳۹۴ .

حدّثنا الشیخ .. . کنت مع أمیرالمؤمنین ... ^۱
و در باب 146 آن را تکرار کرده، مى گوید:
رأینا هذا الحدیث عن الملقب منتجب الدین أبی عبداللّه محمّد بن أبی مسلم الرازى بماردین فی جامعها .. . قال کنت مع أمیرالمؤمنین .. . ^۲
با توجّه به موارد مذکور و اختلاف شماره یک حدیث در باب هاى الیقین، و اختلاف صدر احادیث (که در برخى، بعد از «حدّثنا»، نام مؤلفْ ابن ابى الفوارس ذکر شده و در برخى ذکر نشده) و همچنین اختلاف القابى که براى راویان یک حدیث ذکر شده است، مى توان احتمال داد که ابن طاووس، از دو نسخه از اربعین استفاده نموده که هر دو، جمع آورى شاگردان ابن ابى الفوارس بوده است و ابن ابى الفوارس، اربعین را در چندین نوبت، بدون لحاظ کردن ترتیب احادیث، املا نموده و در نتیجه، یکى از نسخه ها مربوط به یکى از شاگردان وى بوده که در جلسه املاى وى، یادداشت نموده است که در آغاز هر حدیث، نام مؤلف را با عبارت: «حدّثنا .. . ابن أبی الفوارس» اضافه نموده است؛ و نسخه دیگر، مربوط به یکى دیگر از شاگردان وى بوده که در نوبت املاى دیگر مؤلف (بجز نوبتى که شاگرد اوّل یادداشت نموده) آن را یادداشت کرده و در اوّل احادیث، نام مؤلف را اضافه نکرده است .
همین امر (ذکر نام مؤلف در اوّل احادیث در برخى نسخه ها و

1.همان، ص ۲۵۲ .

2.الیقین، ص ۴۰۲ .

عدم ذکر آن در برخى نسخ) و اختلاف در ذکر نام پدر مؤلف (که در برخى نسخ «مسلم» و در برخى دیگر «أبى مسلم» ذکر گردیده)، موجب شده که مرحوم شیخ آقابزرگ در طبقات أعلام الشیعة، شرح حال وى را در دو جا به عنوان دو دانشمند آورده و یکى را استاد دیگرى ذکر نماید، که با توضیحاتى که دادیم، مشخّص مى شود که هر دو، یک نفر هستند؛ همچنان که آقاى منزوى نیز در ذیل کلام شیخ آقابزرگ در طبقات، همین مطلب را بیان نموده است. ^۱
علاوه بر این که استناد مرحوم شیخ آقابزرگ در این زمینه، کتاب الیقین ابن طاووس بوده؛ لکن در عبارت هاى ابن طاووس ـ همچنان که ذکر گردید ـ این عناوین براى یک نفر ذکر شده است .

«اربعین» ابن ابى الفوارس در مصادر حدیثى شیعه

اربعین ابن ابى الفوارس، با همه اهمّیتى که داشته، متأسفانه از دسترس دانشمندان شیعى به دور مانده و احادیث آن در کتاب هاى متعدد، از طریق ابن طاووس، مورد استناد و نقل قرار گرفته است . ابن طاووس، ابتدا چند حدیث از اربعین را از روى نسخه اصل که در نظامیه بغداد بوده، نقل کرده است و پس از وى، از اربعین ابن ابى الفوارس، در مصادر حدیثى، به نقل از الیقین، نقل شده است، بدین ترتیب :

1.طبقات أعلام الشیعة (الثقات العیون فی سادس القرون)، شیخ آقابزرگ تهرانى، ج ۲، ص ۲۴۲ و ۲۸۸ .

صفحه 168 ـ 171 ؛ جلد 41، صفحه 232 ـ 236 و 257 ؛ جلد 98، صفحه 62 .

مقایسه احادیث مشترک «اربعین» و «الیقین»

شماره احادیثى که ابن طاووس نقل کرده، با شماره آنها در دو نسخه اربعین مخطوط که معرّفى خواهد شد، تفاوت هایى دارد که در جدول ذیل، ذکر مى گردد:
شماره حدیث در اربعین مخطوطشماره حدیث در اربعین شماره بابِ الیقین به نقل از الیقینکه حدیث را ذکر کرده
121289
127145
232690
252791
2933 87
29بدون شماره 146
3034 92
3032 147
343288
3440 143
حدیث، موجود نیست ^۱ بدون شماره 93
تکرار حدیث قبلىبدون شماره 144
حدیث، موجود نیست ^۲ بدون شماره 94

1.با توجّه به مشابهت سند، در ذیل حدیث اوّل، در پاورقى اضافه شده است.

2.در پایان اربعین، در پاورقى اضافه شده است.

با مقایسه دو نسخه موجود از اربعین و کتاب الیقین، چند مطلب به دست مى آید:
1 . ابن طاووس در الیقین، در طى سیزده باب (که هر باب شامل یک حدیث است) از اربعین ابن ابى الفوارس، روایت مى آورد که به ترتیبْ عبارت اند از: باب هاى 87 تا 94 و باب هاى 143 تا 147؛ ولى پنج حدیث دسته دوم، تکرار پنج حدیث از هشت حدیثِ دسته اوّل است.
2 . تمام یا بیشتر احادیثْ، در اصل کتاب، داراى سند مفصّل براى هر حدیث بوده که مؤلف اربعین در آن، هر راوى را با القابى نام برده است. در اوّلِ احادیث، تاریخ و مکان اخذ حدیث توسط مؤلف از مشایخ نیز موجود بوده ؛ ولى ناسخان کتاب اربعین، جهت رعایت اختصار، القاب روات را نیاورده اند و در بسیارى از موارد، حتّى کلمه «عن» را که بین اسم دو راوى ذکر مى شود، حذف کرده اند و در بعضى از روایات، نام تعدادى از روات را از سلسله سند، انداخته اند و در بعضى از روایات، به ذکر نام ابتداى سند (که از مشایخ روایت مؤلف بوده) و ذکر نام انتهاى سند (که از معصوم نقل مى کند)، اکتفا کرده اند و به جاى نام روات حذف شده، از عباراتى نظیر «یرفعه عن جماعة من الصادقین» استفاده نموده اند.
این که ابن طاووس، تنها چند حدیث از اربعین ابن ابى الفوارس را آورده، بدین جهت بوده که وى در قسمت اوّل کتاب الیقین (باب 1 ـ 177)، احادیثى را جمع آورى نموده که در آنها، حضرت على علیه السلام با لقب «امیرالمؤمنین» مورد خطاب واقع شده است .

3 . در دو مورد، احادیثى را که الیقین از کتاب اربعین نقل مى کند، در دو نسخه ما موجود نیست . مورد اوّل، حدیث باب 93 الیقین است که سند آن، شبیه به سند روایت اوّل دو نسخه ماست، با تفاوت نام چند راوى در اواخر سند ؛ ولى متن حدیث آن، متن دیگرى است.
گمان مى شود با توجّه به این که مؤلف اربعین در هر دو سند، روایت را از ابومحمّد ابراهیم بن على علوى حسنى (/حسینى) موسوى در کازرون و در روز نوزدهم رجب سال 571 اخذ نموده، هر دو روایت در نسخه اصل اربعین که ابن طاووس از آن نقل مى کند، تحت یک شماره موجود بوده ؛ ولى چون ابن طاووس در قسمت اوّل کتاب الیقین، احادیثى را که در آنها لقب «امیرالمؤمنین» براى على علیه السلام به کار رفته، آورده است، به ذکر یکى از دو حدیثى که این لقب در آنها آمده، اکتفا نموده است و حدیثى را که در دو نسخه ما موجود است، رها نموده و حدیث منقول در الیقین، توسط کاتبان، حذف شده است . این که تحت یک شماره، چند حدیث باشد، مانعى ندارد ؛ زیرا در مواردى مى بینیم که ابن ابى الفوارس، تحت یک شماره، دو حدیث ذکر کرده است؛ مانند حدیث شماره 18 و 39 که هر شماره، در برگیرنده دو حدیث است .
مورد دوم، حدیث باب 94 الیقین است . البته شایان ذکر است که در الیقین، براى این دو حدیث، مانند احادیث دیگر، شماره اى ذکر نشده است .
4 . شماره هایى که براى احادیث کتاب اربعین در ابواب الیقین

آورده شده، با شماره احادیثِ دو نسخه موجود از اربعین، مطابقت ندارد که توجیهى براى آن ذکر شد.

روش تحقیق

اساس تحقیق این رساله، دو نسخه خطّى از این کتاب است که خصوصیات آنها ذکر خواهد شد .
تصحیح این کتاب، بر مبناى این دو نسخه، بدین صورت انجام پذیرفت:
1 . نسخه کتاب خانه مجلس شوراى اسلامى ـ که نسخه کاملى است ـ با رمز «أ» و نسخه کتاب خانه آستان قدس رضوى ـ که از میانه نسخه ناقص است ـ با رمز «ب» علامتگذارى شد.
2 . کلماتى که به متن اضافه شده، در داخل کروشه قرار گرفته است.
3 . پس از مقایسه عبارات دو نسخه، در مورد اختلاف کلمات و عبارات، چنین عمل شد:
الف . چنان که مورد اختلافی در یکى صحیح و در دیگرى غیر صحیح بود، مورد صحیح در متن قرار گرفته و مورد غلط، در پاورقى آورده شد.
ب . در موردى که هر دو صحیح بودند، سعى بر آن شد که اگر یکى بر دیگرى رجحانى دارد در متن قرار گیرد . مورد مرجوح هم در پاورقى تذکّر داده شد.
ج . چنان که عبارت یک نسخه کامل و عبارت نسخه دیگر، ناقص بود، عبارت کامل در متن قرار گرفت و نقص و افتادگى

نسخه دیگر، در پاورقى بیان گردید.
د . چنان که کلمه اى در هر دو نسخه غلط بود، کلمه اى که صحیح به نظر مى رسید در داخل کروشه در متن قرار گرفت و کلمات غیر صحیح در پاورقى ذکر گردید.
4 . هدف از بیان موارد غلط و مرجوح و مواردى که تذکّر آنها چندان ضرورى به نظر نمى رسد در پاورقى، این بود که چون این کتاب از متون کهن است و هنوز به چاپ نرسیده و از طرفی بسیار کم نسخه است به طورى که تنها به دو نسخه آن در ایران دسترس پیدا کردیم، خواستیم تا اولاً خواننده گرامى، به تمام آنچه در دو نسخه موجود است، به همان شکل دسترس داشته و از مراجعه به نسخه بى نیاز شود؛ ثانیاً چنان که مصحح در تصحیح خود، دچار لغزشى شده باشد، خواننده گرامى بتواند با دسترس به عین آن چیزى که در دو نسخه موجود است به متن بهتر و صحیح ترى از این کتاب دست یابد.
5 . در مواردى که حدیثى از اربعین ابن ابى الفوارس در کتاب الیقین ابن طاووس نقل شده، به جهت آن که سند حدیث در الیقین، با توجّه به نقل آن از نسخه اصل، کامل تر بوده و در بعضى از موارد تاریخ اخذ حدیث توسط ابن ابى الفوارس از اساتید خود موجود است ـ که در دو نسخه ما جاى آن خالى گذاشته شده ـ و همچنین در بعضى، تاریخ املاى حدیث شریف از طرف مؤلف به شاگردان در سند مشاهده مى شود؛ سند حدیث را در ذیل همان حدیث به نقل از الیقین ذکر کردیم و در دو مورد که متن حدیث کلاًّ متفاوت بود، متن حدیث را نیز به همراه سند

آوردیم که در ذیل حدیث اوّل و چهلم قرار گرفت.
6 . در این جا لازم مى دانم که از برادر بزرگوار آقاى اسعد طیب مولوى که این کار را از اوّل تا به آخر ملاحظه فرموده، تذکّرات بسیار سودمندى را مرقوم فرمودند، نهایت تشکّر و قدردانى را بنمایم.

نسخه هاى کتاب

با بررسى فهرست نسخه هاى خطّى منتشر شده، تاکنون دو نسخه از اربعین ابن ابى الفوارس رازى شناسایى شده است، با این خصوصیات:
1 . نسخه شماره 7016 کتاب خانه مجلس شوراى اسلامى، که به خطّ نسخ، به دست مرتضى قلى بن محمّد یوسف افشار، تحریر شده و در روز چهارشنبه دوازدهم ربیع الاول 1108 تحریر آن پایان یافته است. ^۱
2 . نسخه شماره 8443 کتاب خانه آستان قدس رضوى. این نسخه به خطّ نسخ، توسط محمدحسین بن زین العابدین اُرموى تحریر شده و در 26 جمادى الاولى 1349 در نجف اشرف (عتبه امیرالمؤمنین على علیه السلام ) پایان یافته است . تحریر این نسخه از روى نسخه اى که کتابتش اوّل محرم 947 بوده، صورت گرفته است . این نسخه، فاقد ده حدیث از کتاب (از اوایل حدیث هجدهم تا اواسط حدیث بیست و هشتم) است که کاتب، برگ هاى سفیدى را در وسط نسخه به جاى آنها قرار

1.فهرست نسخه هاى خطّى کتاب خانه مجلس شوراى اسلامى، ج ۲۵، ص ۲۵ .

داده است ^۱ .
شماره و ترتیب روایات در هر دو نسخه و همچنین نحوه ذکر سند، یکسان است ؛ ولى با توجّه به بعضى از اختلافات و بعضى از حواشى در دو نسخه، معلوم مى شود که نسخه مجلس، از روى نسخه مورخ 947ق (که نسخه آستان قدس از روى آن تحریر گردیده)، نوشته نشده است .
در هر دو نسخه، سال سماع حدیثْ ذکر نشده و محلّ آن سفید مانده که گویا کاتب یا کاتبان، بنا داشته اند آن را با رنگ یا خط دیگرى تحریر کنند که موفّق به این کار نشده اند.

1.فهرست نسخه هاى خطّى کتاب خانه آستان قدس رضوى، ج۱۴، ص۴۳.

بسم اللّه الرحمن الرحیم ^۱ و به نستعین. ^۲
کتاب فیه أربعون حدیثا من مناقب ^۳ أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب صلوات اللّه علیه وسلامه أخرجها العبد الضعیف المحتاج إلى عفو اللّه ورحمته محمد بن أبی الفوارس، قال: أخرج الرجال الثقات من قول النبیّ صلى الله علیه و آله وسلم.
قال ابن عباس رضى الله عنه: قال رسول اللّه ^۴ صلى الله علیه و آله وسلم ^۵: «من حفظ عنّی من اُمّتی أربعین حدیثاً کنت له شفیعاً». ^۶ رسول اللّه صلى الله علیه و آله وسلم کثیرة لاتحصى فی الصلاة والطهارة والزکاة ^۷ والصیام والحجّ والنکاح والطلاق والحدود والأیمان والعهود ^۸ والنذور وسائر أحکام الشریعة؛ فیها سنن کثیرة وفیها أدب النبیّ صلى الله علیه و آله وسلم ^۹ لأمّته ممّا حثّهم علیه ورغّبهم فیه مثل آداب السّلام وأدب المجالس وأدب المؤاخاة وأدب اللباس ^۱۰ وأدب الاکل والشرب .
قلنا: انّ ^۱۱ الجواب عن ^۱۲ ذلک ممّا یطول شرحه خارج عن مقصدنا ^۱۳ یعرف ذلک ^۱۴ أهل العلم والأدب.
فإن قال لنا السائل: ما هذه الأربعون حدیثاً [التی] ^۱۵ إذا حفظها الإنسان کان له هذا الأجر والثواب والفضل العظیم؟
قلنا فی ^۱۶ الجواب: اعلم أنّ هذا السؤال وقع فی مجلس السید محمد بن إدریس الشافعیّ فقال: هی مناقب أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه و على أهل بیته أفضل الصّلاة والسّلام.
و ^۱۷ مما أخبرنا به السیّد جلال الدین محمد بن یحیى بن أبی بکر العبّاسی قال:

1.أورد کاتب «أ» قبل البسمله فی صدر نسخته هذه العبارات: «بسم اللّه الرحمن الرحیم کتابٌ یشتمل على مناقب أمیرالمؤمنین علیّ بن أبی طالب صلوات اللّه علیه و على ذرّیته المعصومین . اللهم بحق الائمة المعصومین اغفر اللهم لکاتبه و لوالدیه و لقارئه و لمستمعیه و للؤمنین و للمؤمنات والمسلمین والمسلمات آمین، آمین».

2.کلمة «و به نستعین» لیست فی «أ».

3.فی «أ»: فی مناقب.

4.فی «أ»: قال قال رسول اللّه .

5.کلمة «وسلم» ساقطة من «ب».

6. وعن أبی هریرة قال: قال رسول اللّه صلى الله علیه و آله وسلم: «من حفظ علیّ من أمّتی أربعین حدیثاً جاء فی زمرة العلماء یوم القیامة». . وردت من طرق کثیرة احادیث مشابهة لهذین الحدیثین. فان سأل سائل وقال: نحن نعلم أنّ سنن فی «ب»: سنّة.

7.فی «ب»: والزکاة والطهارة.

8.کلمة «والعهود» لیست فی «أ».

9.کلمة «وسلم» لیست فی «ب».

10.فی «ب»: آداب المجالس و آداب المؤاخاة و آداب اللباس.

11.کلمة «انّ» لیست فی «أ».

12.أثبتنا کلمة «عن» من «ب».

13.عبارة «خارج عن مقصدنا» لیست فی «أ».

14.فی «ب»: یعرفه.

15.فی النسختین: الذی.

16.کلمة «فی» ساقطة من «أ».

17.کلمة «و» لیست فی «أ».

حدّثنا محیی الدین محمد بن غنا ^۱ قال: حدّثنا الفقیه یوسف بن إبراهیم الهرویّ قال: أخبرنا سمعان بن محمد الجوهریّ الغزنویّ، عن الشیخ شیبان المقرئ ابن عمر الغروانیّ قال: حدّثنا یحیى بن بکریا ^۲ بن أحمد البلخیّ قاضی الشام قال: حدّثنا أبو جعفر الترمذیّ قال: حدثنا محمد بن اللیث قال: سمعت أحمد بن حنبل یقول: «ما أعلم أحداً أعظم مِنَّةً على الإسلام فی زمن الشافعیّ من الشافعیّ، وإنّی لأدعو اللّه له فی عقیب الصّلوات فأقول: «اللهم اغفر لی ولوالدیّ ولمحمد بن إدریس الشافعیّ» منذ یوم سمعت منه أنّ الأحادیث الأربعین الّتی ^۳ أراد بها النبیّ صلى الله علیه و آله وسلم ^۴ هى مناقب أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام وأهل بیته.
قال أحمد بن حنبل: فخطر ببالى من أین صحّ عند الشافعی أنّ مراد النبی صلى اللّه علیه و آله هذا لا غیر، فرأیت النبیّ صلى الله علیه و آله فی رؤیای ^۵ وهو یقول لى: «یا أحمد أشککت فی قول محمد بن إدریس الشافعیّ ^۶ عن قولی «من حفظ من اُمّتی أربعین حدیثا عنّی فی فضائل أهل بیتی کنت له شفیعاً یوم القیمة»، أما علمت أنّ فضائل أهل بیتی لاتحصى».
فنرجو من اللّه أن یحشرنا فی زمرة نبیّه وعترته علیهم السلام، ویرزقنا رؤیتهم وشفاعتهم بفضله وسعة رحمته صلوات اللّه علیهم الذین قال اللّه تبارک و تعالى ^۷ فیهم: «الذین أذهب اللّه عنهم الرجس وطهّرهم تطهیرا» وقال النبیّ صلى الله علیه و آله فیهم ^۸: «إنّی تارک

1.کلمة «وسلم» لیست فی «ب».

2.فی «ب»: أخبرنا به السید جلال الدین محمد بن غنا.

3.فی «ب»: یحیى بن زکریا.

4.کلمة «الّتى» ساقطة من «أ».

5.عبارة «أنّ مراد النبى .. . فی رؤیاى» سقطت من «أ».

6.کلمة «الشافعیّ» لیست فی «ب».

7.عبارة «تبارک و تعالى» لیست فی «أ».

8.کلمة «فیهم» لیست فی «أ».

فیکم کتاب اللّه وعترتی أهل بیتى فهما خلیفتان ^۱ بعدی أحدهما اکبر من الآخر» «بسبب موصول من السماء إلى الأرض» «فإن استمسکتم بهما لن تضلّوا» «فإنّهما لن یفترقا حتّى یردا علیّ الحوض یوم القیامة» «فلا تسبقوا أهل بیتی بالقول فتهلکوا» و «لاتقصروا عنهم فتذهبوا» «فإنّ مثلهم فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجا ومن تخلّف عنها هلک» و «مثلهم فیکم کمثل باب حطّة فى بنی إسرائیل من دخله کان آمناً و غفر له ^۲ » «ألا وإنّ أهل بیتى أمان لأمّتی فإذا ذهب أهل بیتی جاء أمّتی ما یوعدون» «ألا وإن اللّه عصمهم من الضلالة وطهّرهم من الفواحش واصطفاهم على العالمین» «ألا وإنّ اللّه أوجب محبّتهم وأمر بمودّتهم» «ألا وإنّهم الشهدآء على العباد فی الدنیا ^۳ ویوم المعاد» «ألا وإنّهم أهل الولایة الدالّون على طرق الهدایة» «ألا وإنّ اللّه فرض لهم الطّاعة على الفرق والجماعة من تمسّک بهم سلک ومن حاد عنهم هلک» «ألا وإنّهم العترة الهادیة الطیبین دعاة الدین، وأئمة المتقین وسادة المسلمین وقادة المؤمنین، وأمناء ربّ العالمین على البریّة أجمعین» «الذین فرقوا بین الشکّ والیقین وجاءوا بالحق المبین» .
وإنّما ملتُ إلى تفضیلهم بعد أن ^۴ تقدّمت مذاهبنا فعرفتها، وبان لی الحقیقة فقبلتها، وتبیّنت الطریقة فسلکتها، بالشواهد اللائحة والاخبار الصحیحة الواضحة، ونبّأت بها عن الثقات وأهل الورع والدیانات، وکذلک أدّیناها حسبما رویناه .
قال رسول اللّه صلى الله علیه و آله: «من کذب علیّ متعمّداً فلیتبوّأ مقعده من النار» . ^۵

1.فی «ب»: خلیفتای.

2.فی «أ»: من دخله غفرله.

3.فی «أ»: فی الدین.

4.فی «أ»: بعد أنّی.

5.قد ورد هذه الروایة فی مصادر کثیرة منها: نهج البلاغة، الخطبة۲۱۰ (من ترتیب شیخ محمّد عبده)، ج۲، ص۱۸۹؛ مسند احمد، ج۱، ص۷۸؛ سنن الدارمى، ج۱، ص۷۶ و ۷۷؛ صحیح البخارى، ج۲، ص۸۱؛ و مصادر أُخر.

الحدیث الاوّل

.حدّثنى السیّد الأجلّ الأوحد جمال الدین عزّ الإسلام فخر العشیرة شرف الدین أبو محمد إبراهیم بن علیّ بن محمد العلویّ الحسینیّ^۱الموسویّ بکازرون^۲فى التاسع عشر من رجب سنة^۳...^۴قال: أخبرنا الشیخ العارف شهربان بن تاج الدین الفارسیّ قال: حدّثنا القاضی أبو القاسم أحمد بن ظاهر النوریّ قال: [حدّثنا ]الشیخ الإمام شرف العارفین أبو المختار الحسن بن عبد الوهاب قال: حدثنی أبو التحف علی بن إبراهیم المصریّ قال: [حدّثنی ]الأشعث بن محمد بن مرّة، عن المثنّى بن سعید بن الأصیل^۵البغدادیّ العطّار قال: حدّثنى عبد المنعم ابن الطیب القدوری قال: حدّثنى العلا بن وهب، عن الوزیر محمد بن سالیق، عن أبی حریر، عن أبی الفتح المغازلیّ، عن أبى جعفر میثم التمّار رضى الله عنه قال :^۶

1.فی «أ»: الحسنی.

2.فی «ب»: بکازران.

3.کلمة «سنة» لیست فی «أ».

4.خلت النسختان عن تاریخ السنة.

5.کلمة «الأصیل» ساقطة من «ب».

6.ذکر السید بن طاووس رحمه اللّه فى کتابه «الیقین فى اختصاص مولانا علیّ علیه السلام بإمرة المومنین» حدیثاً من أربعین ابن أبی الفوارس وسند هذا الحدیث مشابهٌ لسند الحدیث الأوّل فی الأربعین المخطوط ـ الذى یوجد عندنا منه نسختان ـ مع تفاوت فی أواخر السند، ولکن متن الحدیث لا یوجد فى الأربعین المخطوط، ولذا ذکرنا هنا الحدیث المذکور فی «الیقین» متناً وسنداً . فقال السید ما هذا لفظه: [الباب ۹۳، فیما نذکره من کتاب «الأربعین» روایة الملقب بمنتجب الدین محمد بن أبی مسلم بن أبی الفوارس الرازیّ الذی ذکرناه برجالهم، من کلام الجمل لمولانا علیّ علیه السلام بأمیر المؤمنین وخیر الوصیّین . فقال ما هذا لفظه: حدّثنی الشیخ الأجل الإمام العالم منتجب الدین مرشد الإسلام، کمال العلماء، أبو جعفر محمد بن أبی مسلم بن أبی الفوارس الرازیّ رحمة اللّه علیه بمدینة السلام فی داره بدرب البصریّین، فی منتصف ربیع الأول سنة إحدى وثمانین وخمسمائة، قال: حدّثنا الإمام الکبیر السیّد الأمیر، کمال الدین، عزّ الإسلام، فخر العترة، علم الهدى، شرف آل الرسول صلى الله علیه و آله، أبو محمد إبراهیم بن علیّ بن محمد بن علیّ بن محمد العلوىّ¨ الحسینی الموسویّ بکازرون فی التاسع عشر من رجب المرجب سنة إحدى وسبعین وخمسمائة، ]قال: حدّثنى¨ الشیخ العارف شهریار بن تاج الفارسیّ] قال: حدّثنی القاضی أبو القاسم أحمد بن طاهر السوریّ قال: حدّثنا الشیخ الإمام شرف العارفین أبو المختار الحسن بن عبد الوهاب قال: حدّثنى أبو النجیب علیّ بن محمد بن إبراهیم، عن الأشعث بن مرة، عن المثنّى بن سعید [اللیثى عن سعید] عن هلال بن کیسان، عن الطیّب القواصریّ، عن عبد اللّه بن سلمة المنتجیّ، عن سفارة بن الأصمید البغدادیّ، عن ابن حریز، عن أبی الفتح المغازلیّ، عن عمار بن یاسر قال: کنت بین یدی مولانا أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام، وإذا بصوتٍ قد أخذ جامع الکوفة . فقال: یا عمار، ائت بذی الفقار الباتر للأعمار . فجئته بذی الفقار . فقال: اخرج یا عمار وامنع الرجل عن ظلامة هذه المرأة، فإن انتهى وإلاّ منعته بذی الفقار . قال: فخرجت وإذا أنا برجل وامرأة قد تعلّقوا بزمام الجمل، والمرأة تقول: الجمل لی، والرجل یقول: الجمل لی . فقلت: إنّ أمیر المؤمنین ینهاک عن ظلم هذه المرأة . فقال: یشتغل علیّ بشغله ویغسل یده من دماء المسلمین الذین قتلهم بالبصرة، ویرید أن یأخذ جملى ویدفعه إلى هذه المرأة الکاذبة؟! فقال عمار رضى الله عنه: فرجعت لأُخبر مولای وإذا به قد خرج ولاح الغضب فی وجهه وقال: ویلک، خلّ جمل المرأة . فقال: هو لی فقال أمیر المؤمنین علیه السلام: کذبت یا لعین . قال: فمن یشهد أنّه للمرأة، یا علیّ؟ فقال: الشاهد الذی لا یکذّبه أحد من [أهل] الکوفة . فقال الرجل: إذا شهد شاهد وکان صادقاً سلّمته إلى المرأة . فقال علیه السلام: تکلّم أیها الجمل، لمن أنت؟ فقال بلسان فصیح: یا أمیر المؤمنین وخیر الوصیّین، أنا لهذه المرأة منذ بضع عشرة سنة. فقال علیّ علیه السلام: خذی جملک . وعارض الرجل بضربة قسّمه نصفین]. الیقین، ص۲۶۹، باب ۹۳ وص ۳۹۸، باب ۱۴۴. ورد هذا الحدیث الشریف فی «عیون المعجزات» للحسین بن عبدالوهاب، ص۱۵؛ و ورد ایضاً فی «الدر النظیم» للشیخ یوسف بن حاتم الشامی، فصل فی معجزاته، ص۳۰۰ نقلاً من اربعین ابن أبی الفوارس.

کنت بین یدی مولای أمیر المؤمنین علیه السلام بالکوفة وجماعة من أصحاب رسول اللّه صلى الله علیه و آله وسلم ^۱ حافّون به کانّهم الکواکب اللامعة فی السماء الصاحیة ^۲ إذ دخل علینا من

1.کلمة «وسلم» لیست فی «ب».

2.فی «ب»: الضاحیة.

الباب رجل طویل علیه قباء خزّ أدکن معتمّ بعمامة [اتحمیّة] ^۱ صفراء متقلد بسیفین ^۲ فنزل من غیر سلام ولم ینطق بکلام، فتطاول إلیه النّاس بالأعناق، ونظروا إلیه بالآماق، ووقف علیه النّاس من جمیع الآفاق، وامیر المؤمنین علیه السلام لایرفع رأسه، فلمّا [هدأت] ^۳ من النّاس الحواس، [فصح] ^۴ عن لسان کأنّه حسام صقیل جذب من غمده وقال: أیّکم المجتبى فی الشجاعة، والمعمّم بالبراعة، والمدرّع بالقناعة؟ أیّکم المولود فی الحرم، والعالی فی الشیم، والموصوف ^۵ بالکرم؟ أیّکم الأجلحى الرأس، الثابت الأساس البطل الدعّاس، [المضیّق] ^۶ الانفاس، الآخذ ^۷ بالقصاص؟ أیّکم الذی نُصِرَ به محمد ^۸ صلى الله علیه و آله وسلم ^۹ فی زمانه و اعتزّ ^۱۰ به سلطانه وعظم به شأنه؟ أیّکم قاتل العَمْرین وآسر العَمْرین؟ فقال له علیّ علیه السلام: أنا یا سعید بن الفضل بن الربیع بن مدرکة بن نخبة ^۱۱ بن الصلد ^۱۲
بن الحرث بن الأشعث بن أبی السمعمع الذوینی، سل عمّا بدا لک، فأنا کنز ^۱۳ الملهوف، وأنا الموصوف بالمعروف، أنا الذی قرعتنی الصمّ الصلاب، وأنا المنعوت فی کلّ

1.کلمة «وسلم» لیست فی «ب».

2.فی النسختین: أنجمیة.

3.فی «ب»: بسیفه.

4.فی «أ»: هدا؛ وفی «ب»: هوى.

5.فی النسختین: فسنح.

6.فی «أ» والبدل فی «ب»: الموصول.

7.فی النسختین: «مضیّق» بدون «ال».

8.فی «أ»: آخذاً.

9.فی النسختین: محمداً .

10.فی «أ»: أعزّ.

11.فی «ب»: نحبة.

12.فی «أ»: الصلة.

13.فی «ب»: الکنز.

کتاب، أنا الطور ^۱ ذو الأسباب، أنا قاف القرآن المجید، أنا النبأ العظیم، أنا الصراط المستقیم، أنا القلمس، ^۲ أنا البارع، إله العیشوش ^۳ المقرنس ^۴ أنا المداعس، ^۵ أنا ذو النبوة والسطوة، أنا الرفیع وبفضلى شهد ذووا الألباب، أنا علیّ أخو رسول اللّه صلى الله علیه و آله وسلم ^۶ وزوج ابنتة.
فقال الأعرابیّ: یا علیّ بلغنا عنک أنّک معجزة النبیّ صلى الله علیه و آله ^۷ والإمام الولیّ، تقضی فی الأرض لیس لک مطاول فیطاولک ولا ممانع فیصاولک، أهوکما بلغنا عنک یا فتى قومه؟
فقال له علی علیه السلام: قل ما بدا لک .
فقال إنّی رسول الیک من ستین ألف رجل یقال لهم «العقیمة» وقد حملوا معی میتاً قد مات منذ مدة، وقد اختلفوا فی موته، وهو على باب المسجد. فإن أحییته علمنا أنّک صادق نجیب الأصل، وتحقّقنا أنّک حجة اللّه فی أرضه؛ وان لم تقدر على ذلک رددته إلى قومه و علمنا أنّک تدّعی غیر الصواب، وتظهر من نفسک ما لاتقدر علیه.
فقال [علیّ]: یا میثم ارکب بعیراً وطف محالّ الکوفة ونادِ بعلوّ صوتک: من أراد أن ینظر ما أعطاه اللّه لعلیّ أخی رسول اللّه صلى الله علیه و آله وسلم، ^۸ بعل فاطمة، ^۹
ابن

1.کلمة «وسلم» لیست فی «ب».

2.فی «ب»: الطود.

3.القلمس= البحر الزاخر والسید العظیم؛ فی «ب»: التلمیش؛ و فی حاشیة «ب»: التلمیش= کثیر العطا.

4.فی «أ»: العشوش؛ و فی حاشیة «ب»: إله العیشوش= خداوند مؤمنین لاغیر.

5.فی حاشیة «ب»: المقرنس = کسى که استخوانهاى سینه اش نمایان است.

6.فی حاشیة «ب»: المداعس=شجاع.

7.عبارة « صلى الله علیه و آله» لیست فی «أ» .

8.کلمة «وسلم» لیست فی «ب» .

9.بنت النبیّ صلى الله علیه و آله وسلم.

فاطمة، ^۱ من الفضل والعلم الذی أودعه رسول اللّه صلى الله علیه و آله وسلم ^۲ فلیخرج غداة غد إلى النجف.
فلما رجع میثم من الندا قال له أمیر المؤمنین علیه السلام ^۳ یا أبا جعفر خذ الأعرابیّ إلى ضیافتک ففی صبیحة غد یأتیک اللّه بالفرج إن شاء اللّه عزوجل.
قال میثم: فأخذت الأعرابیّ ومعه محمل المیّت فأنزلته منزلی وأخدمته أهلی فلمّا صلّى أمیر المؤمنین ـ صلى اللّه علیه ـ ^۴ صلاة الفجر خرج وخرجت معه، ولم یبق فى الکوفة برّ ولا فاجر إلاّ وقد خرج إلى النجف .
فقال الإمام: یا میثم، [ائتنی] ^۵ بالأعرابیّ والمیّت ^۶ .
قال: فخرجت وجئنا إلى النجف ثمّ قال علیّ علیه السلام: یا أهل الکوفة، قولوا فینا ما ترونه وأوردوا عنّى ما سمعتموه منیّ . ثمّ قال: یا أعرابیّ، أبرک جملک، وأخرج صاحبک، أنت ومن ترید من المسلمین.
قال میثم: فأخرج من التابوت عصب من الدیباج الأخضر، وإذا تحته بدنة من اللؤلؤ فیها غلام قدتمّ عذاره بذوائب کذوائب المرأة الحسنة.
فقال علیّ علیه السلام:
کم لمیتکم هذا؟
فقال: أحد وأربعون یوماً ^۷ .

1.کلمة «وسلم» لیست فی «ب».

2.بنت أسد، أمّ الإمام علیّ علیه السلام .

3.فی «ب»: امیرالمؤمنین صلوات اللّه وسلامه علیه.

4.فی «ب»: امیرالمؤمنین علیه السلام .

5.فی النسختین: آتنی.

6.فی «ب»: بالمیّت والأعرابیّ.

7.فی النسختین: «یوم» ولکن تذکّر فی حاشیة «الف» أنّ الصحیح «یوماً».

فقال: وما کان سبب موته؟
فقال الأعرابیّ: إن أهله یریدون أن تحییه لهم لیعلموا مَن قتله، لأنّه بات سالماً فأصبح مذبوحاً من اُذنه إلى اُذنه.
فقال علیه علیه السلام: ومَن یطلب دَمه؟
قال ^۱: خمسون رجلاً من قومه یقصد بعضهم بعضاً فى دمه، فاکشف الشکّ والریب یا أخا محمد بن عبداللّه صلى الله علیه و آله ^۲ .
فقال علی ^۳ علیه السلام: قتله عمّه، لأنّه زوّجه بابنته فخلّاها وتزوّج غیرها، فقتله حنقاً علیه.
فقال الأعرابیّ لسنا نرضى بقولک، وانما نرید أن یشهد الغلام بنفسه عند أهله مَن قتله، فیرتفع من بینهم السیف والفتنة.
فقام علیّ علیه السلام فحمد اللّه وأثنى علیه وذکر رسول اللّه صلى الله علیه و آله ثم قال: یا أهل الکوفة، ما بقرة بنى إسرائیل عند اللّه بأجلّ من علیّ أخی ^۴ رسول اللّه صلى الله علیه و آله، وإنّها أحیت میتاً بعد سبعة أیام ثم دنا من المیت وقال: إنّ بقرة بنی إسرائیل ضرب ببعضها المیت فعاش ^۵ وإنّی سأضربه ^۶ ببعضی لأنّ بعضی عند اللّه خیر من البقرة ثمّ هزّه برجله الیمنى ثم قال له: قم بإذن اللّه یا مدرک بن حنظلة بن حارثة بن غسّان بن نجیر بن فهر بن السلامة بن الطیب بن الأشعث فها قد أحیاک اللّه على ید علیّ بن أبی طالب.

1.فی «ب»: فقال.

2.عبارة «صلى اللّه علیه و آله» لیست فی «أ».

3.فی «ب»: علیّاً.

4.فی «ب»: أخو.

5.فی «ب»: و قام فعاش.

6.فی «ب»: سأضرب.

قال میثم: فنهض غلام أحسن من الشمس أضعافاً ومن القمر أوصافاً وقال:^۱ لبّیک یا حجّة اللّه فی الأنام، والمتفرد بالفضل والإنعام . فقال له علی علیه السلام: من قتلک؟ فقال له: عمّی حریث بن غسّان فقال له: انطلق الساعة یا غلام إلى أهلک . فقال: لا حاجة لی فی القوم . فقال له الإمام ولم؟ فقال: أخاف أن یقتلنی عمّی مرّة ثانیة ولاتکون أنت فمن یحیینی؟
فالتفت أمیر المؤمنین علیه السلام إلى الأعرابیّ صاحبه وقال له: امض إلى أهلک، فقال الأعرابی: لاحاجة لی فی أهلی أیضاً ولا أزال معک ومع آلک إلى أن یأتی الأجل المحتوم، لعن اللّه من انجلى له الحق ووضح فجعل بینه وبین الحق ستراً.
وبقیا مع علی علیه السلام إلى أن قتلا بصفین وصارا آخراً من اهل ^۲ الجنة.
فصاروا أهل الکوفة إلى منازلهم واختلفوا فى علیّ ^۳ بن أبی طالب علیه السلام ^۴

الحدیث الثانی

.عن العدل جمال الدین بن الفوارس أحمد بن حمزة النیلیّ فی داره بالنیل فی غرّة شهر اللّه الأصبّ رجب فی سنة^۵...^۶قال: حدّثنی الموفّق أبو التیم بن کلدة الکاتب، عن القلانسیّ ومحمد بن بلمش المقرئ، عن إسحاق الأزرق، عن عبد الملک بن أبى سلیمان قال:عن العدل جمال الدین بن الفوارس أحمد بن حمزة النیلیّ فی داره بالنیل فی غرّة شهر اللّه الأصبّ رجب فی سنة ^۷ ... ^۸ قال: حدّثنی الموفّق أبو التیم بن کلدة الکاتب، عن القلانسیّ ومحمد بن بلمش المقرئ، عن إسحاق الأزرق، عن عبد الملک بن أبى سلیمان قال:

1.فی «ب»: فقال.

2.فی «أ»: صارا اخر اهل.

3.فی «ب»: واختلفوا فی اقاویلهم فی علیّ.

4.عیون المعجزات، حسین بن عبدالوهاب، ص۱۸ـ۲۲؛ مدینة المعاجز، البحرانی، ج۱، ص۲۴۷ـ۲۵۲؛ الفضائل، شاذان بن جبرئیل القمی، ص۲ مع تفاوت فی بعض الکلمات و العبارات فی المصادر المذکورة.

5و7.کلمة «فی سنة» لیست فی «أ».

6و8.کلتا النسختین خالیة عن تاریخ السنة.