چهل آیه شریفه در فضائل امام علی علیه السلام
چهل آیه از فضائل امیرالمؤمنین علی علیه السلام در قرآن.
اشاره:
بنا به نقل مفسّرین و مورّخین عامّه و خاصّه آیات زیادی (بیش از سیصد آیه) در باره ولایت علی علیه السلام و فضائل و مناقب آنحضرت در قرآن کریم آمده است که نقل همه آنها از عهده این مقال خارج است، این گونه آیات در تفسیرهای روائی بیشتر بازتاب یافته است و در برخی بررسی و تبیین نیز شده است که مشتاقان می توانند به اینگونه کتاب ها مراجعه نمایند و از دریای فضائل ایشان استفاده نمایند در این نوشتار به دلیل اختصار تنها به چهل آیه اشاره می گردد:
آیات نازل شده در مورد امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام یا فضائل علی علیه السلام در قرآن
1- اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ (حمد۶) صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لاَ الضَّآلِّینَ (حمد ۷)
ما را به راه راست هدایت کن… (۶) راه کسانی که آنان را مشمول نعمت خود ساختی; نه کسانی که بر آنان غضب کرده ای; و نه گمراهان. (۷)
از رسول خدا، امام باقر و امام صادق علیهم السلام روایت شده است که علی علیه السلام صراط مستقیم است. (بحار الانوار ۳۵/۳۷۳)
همچنین از سعید بن جبیر از ابن عباس نقل شده است که پیامبر صلی الله علیه وآله به علی علیه السلام فرمود: تو راه روشن خدا و صراط مستقیم و رهبر دین هستی. (بحار الانوار ۳۸/۹۲ همچنین در تفسیر المیزان علامه طباطبایی و مجمع البیان علامه طبرسی و تفسیر عیاشی و در کتاب معانی الاخبار ص ۳۲ نیز این حدیث آمده است)
2- از ابو بصیر از امام صادق علیه السلام در باره کلام خداوند: «ذلِکَ الکِتابُ لا رَیبَ فِیهِ هُدیً لِلمُتَّقِینَ»
نقل شده است که فرمود مقصود: از کتاب علی علیه السلام است که هیچ شکی در آن نیست که راهنمای پرهیزگاران است. و نیز منظور از متّقین تنها شیعیان علی علیه السلام هستند. (بقره آیه ۲) (تفسیر عیاشی و تفسیر علی بن ابراهیم قمی۱/۳۰ و شواهد التنزیل ۱/۶۷)
3- «الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ» (بقره ۳)
«(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب ایمان می آورند; و نماز را برپا می دارند; و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی داده ایم، انفاق می کنند.»
پیرامون تفسیر این آیه گفته اند منظور از غیب، رجعت و قیامت و قیام قائم آل محمد است. یعنی اعتقاد داشتن به اینها. (تفسیر برهان ۱/۱۲۴)
4- «أُولئِکَ عَلَی هُدی مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (بقره ۵)
«آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند; و آنان رستگارانند.»
حافظ حاکم حسکانی که حنفی مسلک است در شواهد التنزیل به استناد فرمایش حضرت علی علیه السلام می گوید که مولا فرمودند: روزی سلمان با من به سخن نشست که یا ابا الحسن کمتر موردی پیش می آمد که من و تو با هم نزد رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم حاضر شویم و حضرت نفرماید: ای سلمان این مرد (علی علیه السلام) و حزبش رستگاران روز قیامت اند. (شواهد التنزیل ۱/۶۸، ما نزل من القرآن فی علی، تاریخ دمشق ۲/۳۴۶)
5- «یُخادِعُونَ اللّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ مَا یَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ مَا یَشْعُرُونَ» (بقره ۹)
«می خواهند خدا و مؤمنان را فریب دهند; در حالی که جز خودشان را فریب نمی دهند; (اما) نمی فهمند.»
امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه فرمود: منظور از کسانی که ایمان آوردند آنهایی هستند که آقا و مولایشان امیرالمومنین علیه السلام است. (تفسیر منسوب به امام عسکری علیه السلام ص ۱۱۳، بحار الانوار ۶/۵۱)
6- «وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا کَمَا آمَنَ النَّاسُ» (بقره ۱۳)
حافط حاکم حسکانی که حنفی مسلک است در شواهد التنزیل استناد به حرف ابن عباس کرده و در این آیه می گوید: منظور از «آمَنَ الناسُ» علی بن ابی طالب، جعفر طیار، حمزه، سلمان، ابوذز، مقداد و حذیفه بن الیمان و دیگران می باشد.
صاحب کتاب علی فی القرآن پس از نقل این مطلب می نویسد: مقصود از کلمه ی «ناس» این افراد می باشد.
7- «وَ إِذَا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوْا قَالُوا آمَنَّا وَ إِذَا خَلَوْا إِلَی شَیَاطِینِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِئُونَ» (بقره۱۴)
«و هنگامی که افراد با ایمان را ملاقات می کنند، می گویند: «ما ایمان آورده ایم!» (ولی) هنگامی که با شیطانهای خود خلوت می کنند، می گویند: «ما با شمائیم! ما فقط (آنها را) مسخره می کنیم!»
حاکم حسکانی از محمد بن حنفیّه نقل نموده که گوید چون علی و سلمان و عمّار و صهیب و مقداد و ابوذر داخل مدینه شدند و عبدالله ابی منافق و یاران او آن حضرت را مشاهده کردند، عبدالله ابی نزدیک امیرالمومنین علیه السلام آمد و گفت: مرحبا آقا و سید بنی هاشم کسی که پدر حسن و حسین و برادر و داماد و جانشین پیامبر است و جان و مال خود را برای او می دهد. پس امیرالمومنین علیه السلام در پاسخ او فرمود: وای بر تو ای عبدالله اُبی تو منافقی و من بر نفاق تو شهادت می دهم.
عبدالله ابی گفت: چگونه چنین نسبتی به من می دهی در حالی که به خدا سوگند من هم مثل شما و اصحاب شما اهل ایمان هستم. امیرالمومنین فرمود: مادرت به عزای تو بنشیند تو جز منافق نیستی. و چون علی خدمت رسول خدا آمد وقصه خود را با عبدالله ابی منافق بیان نمود آیات بالا از طرف خداوند نازل شد.
یعنی چون عبدالله اُبی، علی علیه السلام را (که مؤمن بود) ملاقات نمود گفت: ما ایمان به خدا و رسول و قرآن آورده ایم و چون با شیطانهایی مانند خود از منافقان خلوت نمود به آنها گفت ما در کفر و شرک با شما هستیم و تنها می خواهیم علی و یاران او را مسخره کنیم و خداوند آنها را سرزنش می کند و می گوید خداوند آنها را استهزا‌ء می کند یعنی خداوند در قیامت آنها را به جهت مسخره کردن علی و یاران او عقوبت خواهد کرد. (احقاق الحق ۳/۵۳۵)
8- «وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِیْ مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ» (بقره ۲۵)
«به کسانی که ایمان آورده، و کارهای شایسته انجام داده اند، بشارت ده که باغهایی از بهشت برای آنهاست که نهرها از زیر درختانش جاریست»
در تفسیر فرات کوفی آمده است که منظور از کسانی که ایمان آورده اند امیرالمومنین و اوصیای بعد از ایشان و شیعیان ایشان هستند. (تفسیر فرات کوفی ص ۵۳، شواهد التنزیل ۱/۷۴)
9- «الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثَاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُوْلئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ» (بقره ۲۷)
«فاسقان کسانی هستند که پیمان خدا را، پس از محکم ساختن آن، می شکنند; و پیوندهایی را که خدا دستور داده برقرار سازند، قطع نموده، و در روی زمین فساد می کنند; اینها زیانکارانند»
در بحار الانوار از امام باقر علیه السلام آمده است که مقصود از عهد الله عهدی است که برای خداوند به ربوبیت، برای رسول او به نبوت و برای علی علیه السلام به امامت و برای شیعیان آنها به دوستی و کرامت گرفته شده و منظور از «یفسدون فی الارض» کسانی اند که انکار امامت علی و اولاد او را کرده اند. (بحار ۲۴/۳۸۹)
10- «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلاَئِکَهِ فَقالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْمَاءِ هؤُلاَءِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ» (بقره ۳۱)
«سپس علم اسماء (علم اسرار آفرینش و نامگذاری موجودات) را همگی به آدم آموخت. بعد آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: «اگر راست می گویید، اسامی اینها را به من خبر دهید»
امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه فرمود: به خدا سوگند ما اسماء الحسنی و نامهای نیک خداوند هستیم و خداوند هیچ عملی را از بندگان خود نمی پذیرد مگر با معرفت و ولایت ما. (بحار الانوار ۲۵/۵)
11- «فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ» (بقره ۳۷)
«سپس آدم از پروردگارش کلماتی دریافت داشت; (و با آنها توبه کرد.) و خداوند توبه او را پذیرفت; چرا که خداوند توبه پذیر و مهربان است.»
از ابن عباس نقل است که گفت از رسول خدا صلی الله علیه وآله سؤال شد که آدم با چه کلماتی خدا را خواند و توبه کرد؟ رسول خدا فرمود: آدم خدا را به حق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام خواند و از او در خواست توبه کرد و توبه اش پذیرفته شد. (غایه المرام ۱/۳۹۴، فردوس الاخبار ۳/۱۵۱ و در المنثور ۱/۱۴۷)
12- «قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِیعاً فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدی فَمَنْ تَبِعَ هُدَایَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ» (بقره ۳۸)
«گفتیم: «همگی از آن، فرود آیید! هرگاه هدایتی از طرف من برای شما آمد، کسانی که از آن پیروی کنند، نه ترسی بر آنهاست، و نه غمگین شوند.»
امام باقر علیه السلام در تفسیر این آیه فرمودند: منظور از هدی در این آیه علی بن ابی طالب علیه السلام است. (تفسیر فرات ص ۵۸، بحار الانوار ۳۶/۱۲۹)
13- «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا أُولئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ» (بقره ۳۹)
«و کسانی که کافر شدند، و آیات ما را دروغ پنداشتند اهل دوزخند; و همیشه در آن خواهند بود.»
در تفسیر برهان ذیل این آیه آمده است که مقصود از آیات در این آیه دلایل صدق پیامبر نسبت به گفته هایی است که در مورد پیشینیان فرموده اند و نسبت به فضائلی است که نسبت به مولی امیرالمؤمنین علیه السلام و امامان از فرزندان ایشان بیان کرده اند. (تفسیر برهان ۱/۹۰)
14- علی ابن ابراهیم از پدرش از ابن ابی عمیر از سماعه از امام صادق علیه السلام نقل کرده که آن حضرت در باره کلام خداوند «وَ أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَ إِیَّایَ فَارْهَبُونِ»
فرمود: به ولایت امیرالمومنین علیه السلام وفا کنید تا به پیمان شما وفا کنم یعنی برای شما به بهشت وفا کنم. (بقره ۴۰) (تفسیر برهان ۱/۲۰۰۰)
15- «وَ آمِنُوْا بِمَا أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِمَا مَعَکُمْ» (بقره ۴۱)
«و به آنچه نازل کرده ام ایمان بیاورید! که نشانه های آن، با آنچه در کتابهای شماست، مطابقت دارد»
در تفسیر برهان آمده است که منظور از «به آنچه نازل کردم» آن چیزی است که نازل شده در مورد ذکر نبوت پیامبر صلی الله علیه وآله و خبر دادن به امامت حضرت علی علیه السلام و عترت ایشان است.
16- «وَ أَقِیمُوا الْصَّلاَهَ وَ آتُوا الْزَّکَاهَ وَ ارْکَعُوا مَعَ الْرَّاکِعِینَ» (سوره بقره آیه ۴۳).
«و نماز را بپا دارید، و زکات را بپردازید، و همراه رکوع کنندگان رکوع کنید»
موفّق بن احمد و ابو نعیم اصفهانی به اسناد خود از ابن عباس نقل کرده اند که این آیه در خصوص پیغمبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام نازل شده و آنها اول کسی بودند که نماز گزاردند و رکوع کردند. (غایه المرام باب ۱۷۶ و همچنین در کتب شواهد التنزیل ۱/۸۵، مناقب ابن شهر آشوب ۲/۱۳ و خصایص الوحی المبین ص ۲۳۹ هم این نقل آمده است).
17- «وَ اسْتَعِینُوْا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاَهِ وَ إِنَّهَا لَکَبِیرَهٌ إِلَّا عَلَی الْخَاشِعِینَ» (بقره ۴۵)
«از صبر و نماز یاری جوئید; و این کار، جز برای خاشعان، گران است.»
روایت شده است که در این آیه منظور از صبر رسول الله صلی الله علیه وآله هست و مقصود از نماز اقامه ولایت امیرالمومنین علیه السلام است که حمل کردن آن به جز برای خاشعان سخت است و خاشعان شیعیان آن حضرت هستند، (اگر دقت شود در آیه ضمیر مفرد آمده است نه ضمیر مثنی. یعنی فقط نماز که باطن آن همان اقامه کردن ولایت است سخت است به جز برای خاشعان). (اهل بیت فی القرآن الکریم ص ۸۳)
18- «الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُم مُلاَقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَیْهِ رَاجِعُونَ» (بقره ۴۶)
«آنها کسانی هستند که می دانند دیدار کننده پروردگار خویشند، و به سوی او باز می گردند.»
از ابن عباس روایت شده است که مقصود از دیدار کنندگان با پروردگار امیرالمومنین علیه السلام و اصحاب ایشان (عثمان بن مظعون و عمار) هستند. (شواهد التنزیل ۱/۴۴، ما نزل من القرآن فی اهل بیت ص ۴۶)
19- «وَ إِذْ فَرَقْنَا بِکُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَیْنَاکُمْ» (بقره ۵۰)
«و (به خاطر بیاورید) هنگامی را که دریا را برای شما شکافتیم; و شما را نجات دادیم»
در روایات آمده است که خداوند به محمد و آل محمد، بنی اسرائیل را نجات داد، یعنی حضرت موسی علیه السلام خدا را به محمد و آل محمد علیهم السلام قسم داد و خداوند هم آنان را از فرعون نجات داد. (تفسیر برهان ۱/۲۱۳، تاویل الآیات ص۶۱)
20- و نیز در مورد آیه «ثُمَّ عَفَوْنَا عَنْکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»
«سپس شما را بعد از آن بخشیدیم; شاید شکر (این نعمت را) بجا آورید.» (بقره ۵۲)
آمده است که خداوند آنها را بخشید به خاطر اینکه آنها خدا را به محمد و آل محمد علیهم السلام خواندند و ولایت رسول الله و امیرالمومنین و اهل بیت ایشان را تجدید کردند آنگاه خداوند هم آنها را بخشید. (تفسیر برهان ۱/۹۸)
21- «وَ مَا ظَلَمُونَا وَ لکِنْ کَانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ» (بقره ۵۷)
«آنها به ما ستم نکردند; بلکه به خود ستم می نمایند»
امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند به رسول الله صلی الله علیه وآله می فرماید که آنها با ترک ولایت اهل بیت تو، به ما ظلم نکردند بلکه به خودشان ظلم کردند. (شرح الاخبار ۱/۲۴۴)
و در حدیث دیگری از امام باقر علیه السلام نقل شده است که خداوند بزرگتر از آن است که به او ظلم شود، در واقع ظلم به ما اهل بیت ظلم به خداست. (ینابیع الموده ۳/۱۰۴)
22- «وَ ادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّهٌ نَغْفِرْ لَکُمْ خَطَایَاکُمْ» (بقره ۵۸)
«و از در با خضوع و خشوع وارد گردید! و بگویید: «خداوندا! گناهان ما را بریز!» تا خطاهای شما را ببخشیم»
روایات در این مورد که اهل بیت باب حطّه (و واسطه آمرزش گناهان امت هستند) بسیار زیاد است که این احادیث را فریقین نقل کرده اند. مثلا در حدیث بسیار زیبایی از قول رسول الله نقل شده است که فرمود : مردم، چه کسی از خداوند راستگو تر است، ای مردم همانا پروردگار شما به من امر کرد که علی را به شما معرفی کنم به شما عنوان پرچم (هدایت)، امام، خلیفه و وصی، و اینکه او برادر و وزیر (من) است. ای مردم همانا علی علیه السلام در هدایت بعد از من و دعوت کننده به سوی پروردگار است. همانا او صالح مومنین است، چه کسی خوش گفتارتر است از آن کس که دعوت به سوی خدا می کند و عمل صالح انجام می دهد و می گوید: «من از مسلمانانم». ای مردم همانا علی از من است، فرزند او فرزند من است و او همسر حبیب من است. فرمان او فرمان من است و نهی او نهی من، ای مردم بر شما باد به اطاعت از او و دوری از نافرمانی او همانا اطاعت از او اطاعت از من است و نافرمانی او نافرمانی من است. ای مردم همانا علی صدیق این امت و جدا کننده (حق و باطل) است. تا جایی که فرمود همانا او باب حطه و کشتی نجات و طالوت و ذو القرنین این امت است ….. (امالی شیخ صدوق ص ۳۱ مجلس هشتم، بحار الانوار ۳۸/۹۳، در همین مضمون در کتب بسیاری حدیث نقل شده است از جمله تفسیر در المنثور ۱/۷۱، شواهد التنزیل ۱/۳۶۰، ینابیع الموده ۲/۲۷۴ و …)
23- «فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا قَوْلاً غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنَا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ» (بقره ۵۹)
«اما افراد ستمگر، این سخن را که به آنها گفته شده بود، تغییر دادند; (و به جای آن، جمله استهزا آمیزی گفتند;) لذا بر ستمگران، در برابر این نافرمانی، عذابی از آسمان فرستادیم.»
از امام باقر در مورد این‌آیه نقل شده است که فرموده اند منظور از آن قولی که ظالمین آنرا تغییر دادند حق آل محمد است و آن نافرمانی هم اشاره به همین غصب حق آل محمد دارد. (تفسیر عیاشی ۱/۴۵)
24- از محمد بن فضیل از ابوالحسن نقل شده که آن حضرت در باره «فلَولا فَضلُ الله عَلَیکُم وَ رَحمَتُهُ لَکُنْتُمْ مِنَ الْخَاسِرِینَ» (اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود از زیانکاران بودید) فرمود: فضل خدا پیامبر، و رحمتش امیر مومنان است. (بقره آیه ۶۴)
25- «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّهِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ» (بقره ۸۲)
«و آنها که ایمان آورده، و کارهای شایسته انجام داده اند، آنان اهل بهشتند; و همیشه در آن خواهند ماند.»
از ابن عباس روایت شده است که گفت این آیه برای علی بن ابی طالب نازل شده است و او اولین مومن است و اولین کسی که بعد از پیامبر نماز خواند. (بحار الانوار ۳۸/۲۰۲، شواهد التنزیل ۱/۱۱۷)
26- در احادیث متعددی آمده است که منظور از «وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَاناً» (بقره ۸۳)
رسول الله و امیرالمومنین هستند و آن دو پدران این امت هستند. (صراط مستقیم ۱/۲۴۲، تفسیر برهان ۱/۲۶۲، مناقب آل ابی طالب ۳/۱۰۵۵ و …)
27- «أَفَکُلَّمَا جَاءَکُمْ رَسُولٌ بِمَا لاَ تَهْوَی أَنْفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ فَفَرِیقاً کَذَّبْتُمْ وَفَرِیقاً تَقْتُلُونَ» (بقره ۸۷)
«آیا چنین نیست که هر زمان، پیامبری چیزی بر خلاف هوای نفس شما آورد، در برابر او تکبر کردید (و از ایمان آوردن به او خودداری نمودید); پس عده ای را تکذیب کرده، و جمعی را به قتل رساندید»
امام باقر علیه السلام فرمود: در این آیه، مثل موسی و پیامبران بعد از او و حضرت عیسی برای امت محمد زده شد، همانا رسول الله چیزی بر خلاف هوای نفس شما آورد به ولایت علی علیه السلام پس عده ای از آل محمد را تکذیب کرده و عده ای را کشتید. (تفسیر عیاشی ۱/۴۹، تفسیر صافی ۱/۱۵۸)
28- «وَ لَمَّا جَاءَهُمْ کِتَابٌ مِنْ عِنْدِ اللّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ وَ کَانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَهُ اللّهِ عَلَی الْکَافِرِینَ» (بقره ۸۹)
«و هنگامی که از طرف خداوند، کتابی برای آنها آمد که موافق نشانه هایی بود که با خود داشتند، و پیش از این، به خود نوید پیروزی بر کافران می دادند (که با کمک آن، بر دشمنان پیروز گردند.) آری هنگامی که همان چیزی را که می شناختند نزد آنها آمد، به او کافر شدند; لعنت خدا بر کافران باد!»
جابر می گوید از امام باقر راجع به تفسیر سخن خداوند که فرمود «هنگامی که همان چیزی را که می شناختند برایشان آمد به آن کافر شدند» پرسیدم، ایشان فرمود: باطن این آیه علی علیه السلام است. یعنی مقصود از آن چیزی که می شناختند علی است که به آن کافر شدند. (تفسیر برهان ۱/۲۷۷)
29- «بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ یَکْفُروا بِمَا أَنْزَلَ اللّهُ بَغْیاً» (بقره ۹۰)
«ولی آنها در مقابل بهای بدی، خود را فروختند; که به ناروا، به آیاتی که خدا فرستاده بود، کافر شدند»
امام سجاد در مورد این آیه فرمودند که منظور ولایت امیرالمومنین علی بن ابی طالب و اوصیای او هستند. (بحار الانوار ۲۳/۳۵۴)
30- «وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِمَا أَنْزَلَ اللّهُ قَالُوا نُؤْمِنُ بِمَا أُنْزِلَ عَلَیْنَا وَ یَکْفُرُونَ بِمَا وَرَاءَهُ وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِمَا مَعَهُمْ» (بقره ۹۱)
«و هنگامی که به آنها گفته شود: «به آنچه خداوند نازل فرموده، ایمان بیاورید!» می گویند: «ما به چیزی ایمان می آوریم که بر خود ما نازل شده است.» و به غیر آن، کافر می شوند; در حالی که حق است; و آیاتی را که بر آنها نازل شده، تصدیق می کند»
امام باقر فرمودند: آنچه خداوند نازل فرموده در مورد علی، بنی امیه می گویند ما به چیزی ایمان می آوریم که بر خود ما نازل شده است، یعنی در قلوب ماست و به غیر آن کافر می شوند یعنی به آنچه در مورد علی علیه السلام نازل شده است. بعد فرمودند «وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِمَا مَعَهُمْ» یعنی علی علیه السلام. (بحار الانوار ۳۶/۹۸، تفسیر نور الثقلین ۱/۱۰۲۲)
31- از حماد نقل شده است که گفت امام رضا از پدران بزرگوارش نقل می کند که امام صادق در تفسیر آیه شریفه ی «یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشَاءُ»
«هر که را بخواهد به رحمت خود مخصوص گرداند» (بقره ۱۰۵)
فرمود : برگزیدگان به رحمت حق پیامبر خدا، جانشین او و عترت آن دو بزرگوار هستند. به راستی که برای خداوند صد رحمت است که نود و نه مورد آن برای محمد، علی و عترت آن دو بزرگوار ذخیره شده و یک مورد بر سایر یکتا پرستان پخش گردیده است. (تفسیر برهان ۱/۱۴۰) 32- «وَ أَقِیمُوا الصَّلاَهَ وَ آتُوا الزَّکَاهَ» (بقره ۱۱۰)
«و نماز را بخوانید و زکات را بپردازید»
از امام باقر روایت شده است که فرمود: نماز و زکات حضرت علی علیه السلام است.
و نیز از امام صادق روایت شده است که به یکی از صحابه خود فرمودند در کتاب خدا (منظور از) نماز ما هستیم، و ما زکات و روزه و حج و ماه حرام و سرزمین حرام ( که حرمت آن باید نگاه داشته شود) هستیم و ما کعبه الله و قبله خدا و وجه الله هستیم (یعنی به وسیله ما مردم به خدا متوجه می شوند). (تفسیر برهان ۱/۲۲، بحار الانوار ۲۴/۳۰۳، تاویل الایات ص ۲۱)
33- «وَ لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنََما تُوَلُّوْا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ وَاسِعٌ عَلِیمٌ» (بقره ۱۱۵)
«مشرق و مغرب، از آن خداست! و به هر سو رو کنید، آنجا وجه خداست، خداوند بی نیاز و داناست!»
از امام صادق علیه السلام روایت شده است که به یکی از صحابه خود فرمودند: در کتاب خدا (منظور از) نماز ما هستیم، و ما زکات و روزه و حج و ماه حرام و سرزمین حرام ( که حرمت آن باید نگاه داشته شود) هستیم و ما کعبه الله و قبله خدا و وجه الله هستیم (یعنی به وسیله ما مردم به خدا متوجه می شوند). همانا خداوند فرمود و به هر سو رو کنید، آنجا وجه خداست و ما آیات (خدا) هستیم و ما دلیل (راه) هستیم، و دشمن ما در کتاب خدا فحشا و زشتی و ظلم و سرکشی و قمار و سنگهای نصب شده (برای قربانی که به آنها تبرک می جویند) و تیرهای قمار و بتها و جبت و طاغوت و مردار و خون و گوشت خوک هستند. سپس فرمود همانا خداوند ما را خلق کرد و خلق ما را بزرگ داشت و به ما فضیلت داد و ما را امین خود و حافظان و نگهبانان بر آنچه در آسمان و زمین است قرار داد، تا جایی که فرمود پس اسم ما در کتاب او هست و اسم ما به بهترین اسماء هست و ….. (تفسیر برهان ۱/۲۲)
34- ابی ولّاد می گوید از امام صادق علیه السلام راجع به این آیه: «الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاَوَتِهِ أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ» (بقره ۱۲۱)
«کسانی که کتاب آسمانی به آنها داده ایم آن را چنان که شایسته آن است می خوانند; آنها به قرآن ایمان می آورند» پرسیدم فرمود: آنها ائمّه هستند.
35- امیرالمومنین در نامه ای به معاویه نوشت ای معاویه …. ما آل پیامبر هستیم …. ما اولو الارحام هستیم …. ما اهل بیت هستیم. خداوند ما را اختیار کرد و برگزید و نبوت را در ما قرار داد و کتاب برای ماست و حکمت و علم و ایمان و بیت الله و مسکن اسماعیل و مقام ابراهیم مال ماست. تا آنجا که فرمود ما «اُمّةً مُسلِمَةً» (یعنی کسانی که همیشه تسلیم فرمان خدا هستند) هستیم. که این جمله برگرفته شده است از آیه ۱۲۸ سوره بقره. (بحار الانوار ۳۳/۱۳۳)
36- همچنین در احادیث آمده است که منظور از «ملّة ابراهیم» که همان آیین حضرت ابراهیم است ائمه هستند که خداوند در سوره بقره آیه ۱۳۰ می فرمایند «جز افراد سفیه و نادان، چه کسی از آیین ابراهیم، (با آن پاکی و درخشندگی،) روی گردان خواهد شد» (تفسیر عیاشی ۱/۵۷)
37- همچنین از امام باقر در مورد آیه «…. إِنَّ اللّهَ اصْطَفَی لَکُمُ الدِّینَ فَلاَ تَمُوتُنَّ إِلاِّ وَ أَنْتُم مُسْلِمُونَ» (بقره ۱۳۲)
«و ابراهیم و یعقوب فرزندان خود را به این آیین، وصیت کردند; (و گفتند) «فرزندان من! خداوند این آیین پاک را برای شما برگزیده است; پس مبادا جز در حالی که تسلیم و فرمانبردار او باشید از دنیا بروید!» روایت شده است که ایشان فرمودند تسلیم به ولایت علی باشند. (بحار الانوار ۳۵/۳۴۱)
38- «قُولُوا آمَنَّا بِاللّهِ وَ مَا أُنْزِلَ إِلَیْنَا وَ مَا أُنْزِلَ إِلَی إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ و ……… * فَإِن آمَنُوا بِمِثْلِ مَا آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهتَدَوا وَّ إِن تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا هُمْ فِی شِقَاقٍ فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللّهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» (بقره ۱۳۶ و۱۳۷)
«بگویید: «ما به خدا ایمان آورده ایم; و به آنچه بر ما نازل شده; و آنچه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و پیامبران از فرزندان او نازل گردید، و (همچنین) آنچه به موسی و عیسی و پیامبران (دیگر) از طرف پروردگار داده شده است، و در میان هیچ یک از آنها جدایی قائل نمی شویم، و در برابر فرمان خدا تسلیم هستیم;» * اگر آنها نیز به مانند آنچه شما ایمان آورده اید ایمان بیاورند، هدایت یافته اند; و اگر سرپیچی کنند، از حق جدا شده اند و خداوند، شر آنها را از تو دفع می کند; و او شنونده و داناست.»
از امام باقر روایت شده است که در مورد این قسمت از آیه «آمَنَّا بِاللّهِ وَ مَا أُنْزِلَ إِلَیْنَا» «ما به خدا ایمان آورده ایم; و به آنچه بر ما نازل شده» فرمود همانا آنها امیرالمومنین و امام حسن و امام حسین و فاطمه و ائمه بعد از آنها هستند.
سپس فرمود، «فَإِن آمَنُوا» «اگر آنها نیز به مانند آنچه شما ایمان آورده اید ایمان بیاورند» یعنی مردم، «بِمِثْلِ مَا آمَنْتُمْ بِهِ» یعنی به آنچه که علی و فاطمه و حسن و حسین و ائمه بعد از ایشان ایمان آوردند «فَقَدِ اهتَدَوا وَّ إِن تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا هُمْ فِی شِقَاقٍ» «هدایت یافته اند; و اگر سرپیچی کنند، از حق جدا شده اند»، در واقع یعنی اگر مردم به آنچه که شما (اهل بیت) ایمان آورده اید ایمان بیاورند هدایت یافته اند و اگر سرپیچی کنند از حق جدا شده اند. (تفسیر عیاشی۱/۶۱، تفسیر صافی ۱/۱۹۲)
39- «صِبْغَهَ اللّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَهً وَ نَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ» (بقره ۱۳۸)
«رنگ خدایی (بپذیرید) و چه رنگی از رنگ خدایی بهتر است؟! و ما تنها او را عبادت می کنیم.»
روایات متعددی به این مضمون رسیده است که صبغه الهی گرفتن یعنی ولایت امیرالمومنین و اهل بیت را داشتن. (تفسیر فرات کوفی ص ۶۱، بحار الانوار ۲۳/۳۶۶، کافی ۱/۴۲۲، تفسیر برهان ۱/۳۸۸، تفسیر نور الثقلین ۱/۱۳۲)
40- «وَ کَذلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّهً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَدَاءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً وَ مَا جَعَلْنَا الْقِبْلَهَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْهَا إِلاَّ لِنَعْلَمَ مِن یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلَی عَقِبَیْهِ ….» (بقره ۱۴۳)
«همان گونه (که قبله شما، یک قبله میانه است) شما را نیز، امت میانه ای قرار دادیم. تا بر مردم گواه باشید; و پیامبر هم بر شما گواه است. و ما، آن قبله ای را که قبلا بر آن بودی، تنها برای این قرار دادیم که افرادی که از پیامبر پیروی می کنند، از آنها که به جاهلیت باز می گردند، مشخص شوند. ……»
از امام باقر نقل شده است که فرمود: مقصود از «شاهد بر اعمال مردم» ما هستیم.
نیز از برخی علمای اهل سنت روایت شده است که این آیه در مورد امیرالمؤمنین آمده است. (تفسیر نور الثقلین ۱/۱۱۳، تفسیر صافی ۱/۱۹۷، بحار الانوار ۲۲/۴۴۱،
در شواهد التنزیل ۱/۱۲۹ از امیرالمومنین روایت شده است که ما گواهان و شاهدان بر مردم هستیم و ما حجّت خدا بر روی زمین هستیم و مقصود خداوند از آیه «وَ کَذلِکَ جَعَلناکُم اُمَّةً وَسَطا» ما هستیم)
همچنین در مورد این قسمت «وَ مَا جَعَلْنَا الْقِبْلَهَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْهَا» در روایات آمده است که علی علیه السلام اولین کسی بود که خدا او را با پیامبر هدایت کرد. (شواهد التنزیل ۱/۱۲۰۰)
منابع:
- تفسیر فرات کوفی.
- تفسیر برهان.
- تفسیر شواهد التنزیل.
- اصول کافی.
- بحار الانوار، تفسیر نور الثقلین.
