أربعینات

کَلَامُکُمْ نُورٌ ؛

سخن شما اهل بیت، نور است. (زیارت جامعه کبیره)

برآستان احادیث اهل بیت، عقل خضوع می کند دل خشوع می یابد و روح سیراب می شود. احادیث نورانی ائمه اطهار، منشوری است که حکمتهای قدسی و معارف ناب الهی را بر دلها و عقلها می تاباند. گلشنی روح پرور و گنجینه ای گرانبها و سرمایه ای پایان ناپذیر است.

1 ضرورت پرسش

امام صادق علیه السلام لِحُمْرانَ بْنِ أَعْیَنَ فِی شَیْءٍ سَأَلَهُ: إِنَّمَا یَهْلِکُ النَّاسُ لِأَنَّهُمْ لَا یَسْأَلُونَ؛ . محمد بن یعقوب الکلینی، الکافی، ج1، ص40.

در پی سؤال حمران بن أعین درباره امری از امام صادق علیه السلام، حضرت فرمود: مردم به خاطر سؤال نکردن (از مسائل دین) هلاک و گمراه می شوند.

2 ترک پرسش

عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَأْتِی السُّوقَ فَیَشْتَرِی جُبَّهَ فرَاءٍ لَا یَدْرِی أَذَکِیَّهٌ هِیَ أَمْ غَیْرُ ذَکِیَّهٍ أَ یُصَلِّی فِیهَا فَقَالَ: نَعَمْ لَیْسَ عَلَیْکُمُ المَسْأَلَهُ. إِنَّ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام کَانَ یَقُولُ إِنَّ الخَوَارِجَ ضَیَّقُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ بِجَهَالَتِهِمْ إِنَّ الدِّینَ أَوْسَعُ مِنْ ذَلِکَ؛ . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج2، ص281.

بزنطی میگوید: از امام رضا علیه السلام درباره شخصی سؤال کردم که به بازار(مسلمانان) رفته و لباسی از پوست الاغ وحشی خریده و نمیداند آیا آن حیوان ذبح شرعی شده یا نه، آیا میتواند با آن لباس نماز بخواند؟ امام علیه السلام فرمود: بله ، در اینجا بر شما سؤال لازم نیست، همانا امام باقر علیه السلام میفرمود: خوارج با جهل خود بر خویش سخت گرفتند و امر دین، وسیع تر و آسان تر از این است.

3 پرهیز از پرسش بی جا

امام امیرمؤمنان علی علیه السلام: إِنَّ اللهَ افْتَرَضَ عَلَیْکُمْ فَرَائِضَ فَلَا تُضَیِّعُوهَا وَ حَدَّ لَکُمْ حُدُوداً فَلَا تَعْتَدُوهَا وَ نَهَاکُمْ عَنْ أَشْیَاءَ فَلَا تَنْتَهِکُوهَا وَ سَکَتَ لَکُمْ عَنْ أَشْیَاءَ وَ لَمْ یَدَعْهَا نِسْیَاناً فَلَا تَتَکَلَّفُوهَا؛ . همان، ج2، ص260.

خداوند، واجباتی را مقرّر کرده که نباید آنها را ترک و ضایع نمایید و حدودی را مشخص نموده که نباید از آنها تجاوز کنید و از چیزهایی نهی کرده که نباید با ارتکاب آنها پرده دری شود و برای رعایت حال شما از چیزهایی سکوت کرده و از روی فراموشی هم نبوده پس شما نباید برای آنها خود را به مشقت بیندازید (زیرا تلاش برای دانستن آنها و سؤال بیجا، چه بسا تکلیف سختی را در پی داشته باشد).

4 رعایت مکان در پرسش

قَال مُحَمَّدُ بْنُ شَرَفٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی الحَسَنِ علیه السلام أَمْشِی بِالمَدِینَهِ فَقَالَ لِی :أَلَسْتُ ابْنَ شَرَفٍ؟ قُلْتُ: بَلَی. فَأَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنْ مَسْأَلَهٍ فَابْتَدَأَنِی مِنْ غَیْرِ أَنْ أَسْأَلَهُ فَقَالَ: نَحْنُ عَلَی قَارِعَهِ الطَّرِیقِ وَ لَیْسَ هَذَا مَوْضِعَ مَسْأَلَهٍ؛ . همان، ج5، ص176.

محمد بن شرف میگوید: با امام هادی علیه السلام در مدینه در حال راه رفتن و حرکت بودیم که حضرت به من فرمود: آیا تو فرزند اشرف نیستی؟ عرض کردم چرا. من خواستم از امام علیه السلام درباره موضوعی سؤال نمایم که قبل از طرح پرسش حضرت فرمود: ما در حال بالا رفتن و حرکت در راه اصلی هستیم و اینجا جای سؤال کردن نیست.

قَال قَبِیصَهُ بْنُ یَزِیدَ الجُعْفِیِّ: دَخَلْتُ عَلَی الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ عِنْدَه...قُلْتُ یَابْنَ رَسُولِ اللهِ، قَدْ أَتَیْتُکَ مُسْتَفِیداً قَالَ: سَلْ وَ أَوْجِز. قُلْتُ: أَیْنَ کُنْتُمْ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللهُ سَمَاءً... وأَرْضاً قَالَ: یَا قَبِیصَهُ لِمَ سَأَلْتَنَا عَنْ هَذَا الحَدِیثِ فِی مِثْلِ هَذَا الْوَقْتِ، أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ حُبَّنَا قَدِ اکْتُتِمَ وَ بُغْضَنَا قَدْ فَشَا...؛  . همان، ج25، ص2.

قبیصه میگوید: بر امام صادق علیه السلام وارد شدم؛ در حالیکه چند نفر نزد آن حضرت حضور داشتند و عرض کردم: من برای استفاده کردن به محضر شما آمدهام. حضرت فرمود: سؤال نما ولی مختصر و خلاصه باشد. عرض کردم : قبل از خلقت آسمان و زمین شما کجا بودید؟ امام علیه السلام فرمود : قبیصه ! در این شرایط زمانی چرا درباره چنین امری سؤال کردی؟ آیا نمیدانی محبت به ما در خفاء (زمان تقیه است) و بغض و دشمنی با ما آشکار و علنی است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله: حُسْنُ السُّؤَالِ نِصْفُ الْعِلْمِ؛ . متقی هندی، کنز العمال، ج10، ص238، ح29262.

حسن پرسش و خوب سؤال کردن نیمی از علم است.

7 اجازه برای پرسش

عَنْ هِشَامِ بْنِ الحَکَمِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو شَاکِرٍ الدَّیَصَانِیُّ: إِنَّ لِی مَسْأَلَهً تَسْتَأْذِنُ لِی عَلَی صَاحِبِکَ فَإِنِّی قَدْ سَأَلْتُ عَنْهَا جَمَاعَهً مِنَ الْعُلَمَاءِ فَمَا أَجَابُونِی بِجَوَابٍ مُشْبِعٍ. فَقُلْتُ: هَلْ لَکَ أَنْ تُخْبِرَنِی بِهَا فَلَعَلَّ عِنْدِی جَوَاباً تَرْتَضِیهِ. فَقَالَ: إِنِّی أُحِبُّ أَنْ أَلْقَی بِهَا أَبَا عَبْدِ اللهِ علیه السلام؟ فَاسْتَأْذَنْتُ لَهُ: فَدَخَلَ فَقَالَ لَهُ: أَتَأْذَنُ لِی فِی السُّؤَالِ؟ فَقَالَ لَهُ: سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ. فَقَالَ لَهُ: مَا الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ لَکَ صَانِعاً؟ فَقَالَ: وَجَدْتُ نَفْسِی لَا تَخْلُو مِنْ إِحْدَی جِهَتَیْنِ؛ إِمَّا أَنْ أَکُونَ صَنَعْتُهَا أَنَا فَلَا أَخْلُو مِنْ أَحَدِ مَعْنَیَیْنِ إِمَّا أَنْ أَکُونَ صَنَعْتُهَا وَ کَانَتْ مَوْجُودَهً أَوْ صَنَعْتُهَا وَ کَانَتْ مَعْدُومَهً. فَإِنْ کُنْتُ صَنَعْتُهَا وَ کَانَتْ مَوْجُودَهً فَقَدِ اسْتَغْنَیْتُ بِوُجُودِهَا عَنْ صَنْعَتِهَا وَ إِنْ کَانَتْ مَعْدُومَهً، فَإِنَّکَ تَعْلَمُ أَنَّ المَعْدُومَ لَا یُحْدِثُ شَیْئاً فَقَدْ ثَبَت أَنَّ لِی صَانِعاً وَ هُوَ اللهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ. فَقَامَ وَ مَا أَجَابَ جَوَاباً؛ . بحارالانوار، ج 3 ، ص50.

8 پرهیز از کثرت سؤال

رَوَی عَبْدُ اللهِ بْنِ الحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ مِنْ حَقِّ المُعَلِّمِ عَلَی المُتَعَلِّمِ أَنْ لَا یُکْثِرَ السُّؤَالَ عَلَیْهِ وَ لَا یَسْبِقَهُ فِی الجَوَاب؛  . بحارالانوار، ج2، ص44.

عبدالله بن حسن به نقل از پدرش علیه السلام و او از جدّش علیه السلام می فرماید: از حقوق معلم بر فراگیرنده علم این است که از او زیاد سؤال نکند و در جواب دادن بر او سبقت نگیرد.

9 از آنچه نگفتم نپرسید

از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است: ذَرُونی مَا تَرَکْتُکُمْ فَإِنَّمَا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ بِکَثْرَهِ سُؤَالِهِمْ وَ اخْتِلَافِهِمْ عَلَی أَنْبِیَائِهِمْ فَإِذَا أَمَرْتُکُمْ بِشَیْءٍ فَأْتُوا مِنْهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ إِذَا نَهَیْتُکُمْ عَنْ شَیْءٍ فَدَعَوهُ؛ . کنز العمال، ج1، ص181، ح916.

آنچه را من ترک کردم (درباره آن سخنی نگفتم)، رها کنید (سؤال نکنید) زیرا پیش از شما، اشخاصی در اثر کثرت سؤال و کشمکش درباره پیامبران خود هلاک و گمراه شدند. آنچه را من دستور می دهم در حدّ توان انجام دهید و در صورتی که از چیزی نهی کردم، آن را ترک نمایید.

10 سوال زیاد ممنوع

نَهَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَنْ قِیلٍ وَ قَالٍ وَ کَثْرَهِ السُّؤَالِ وَ إِضَاعَهِ المَالِ؛ . بحارالانوار، ج72، ص304.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله از سر و صدا، کثرت سؤال و تباه کردن مال نهی فرموده اند.

11 فروتنی در پرسش

قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السلام..أَخْبِرْنِی عَنِ المُؤْمِن فَقَالَ لَا عَجَبَ مِنْ أَمْرِ اللهِ... فَمِمَّ عَجِبْتَ یَا إِبْرَاهِیمُ سَلْ وَ لَا تَسْتَنْکِفْ وَ لَا تَسْتَحْسِرْ فَإِنَّ هَذَا الْعِلْمَ لَا یَتَعَلَّمُهُ مُسْتَکْبِرٌ وَ لَا مُسْتَحْسِرٌ....؛ . بحارالانوار، ج5، ص228.

راوی میگوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: من را از (علایم) شخص مؤمن آگاه فرما. حضرت در ضمن جوابهای خود افزودند : از امر خدا نباید تعجب کرد و خطاب به ابراهیم (راوی) فرمود: از چه چیز تعجب میکنی؟ سؤال کن و از پرسش خودداری نکن و خستگی به خود راه نده، زیرا شخص متکبر و سست (و تنبل) نمیتواند علم دین را فرا گیرد.

13 پرسش از امامان علیهم السلام

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تعالی: {فسألوا اهل الذکر إن کنتم لا تعلمون}(نحل، آیه 43)مَنِ المُعَنْوَنُ بِذَلِکَ قَالَ: نَحْنُ. قُلْتُ: فَأَنْتُمُ المَسْئُولُونَ؟ قَالَ: نَعَمْ. قُلْتُ: وَ نَحْنُ السَّائِلُونَ. قَالَ: نَعَمْ. قُلْتُ: فَعَلَیْنَا أَنْ نَسْأَلَکُمْ؟ قَالَ: نَعَمْ: قُلْتُ: وَ عَلَیْکُمْ أَنْ تُجِیبُونَا؟ قَالَ: لَا ذَاکَ إِلَیْنَا؛ . بحارالانوار، ج23، ص174.

از امام باقر علیه السلام درباره سخن خدا «اگر نمیدانید از اهل علم پرسش نمایید» سؤال شد. که مقصود از اهل علم چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود: ما هستیم. عرض شد: از شما باید پرسش کرد؟ امام فرمود: بله. عرض شد: آیا بر ما لازم است که از شما (مسائل و معارف دین) را بپرسیم؟ حضرت فرمود: آری. عرض شد: آیا بر شما لازم است که پاسخ دهید؟ امام فرمود: اختیار پاسخ دادن یا ندادن با ماست.

14 پرسش از عالمان

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: سائِلِ العُلماءَ وَ خَالِطِ الحُکَماءَ و جالِسِ الکُبَراءَ؛ . کنزالعمال، ج10، ص238، ح29263.

[در مسائلی که از آن آگاهی ندارید] از عالمان و کارشناسان سؤال کنید و با اهل حکمت، دوستی کنید و با بزرگان همنشین باشید.

امام صادق علیه السلام فرمودند: فَاسْأَلِ الْعُلَمَاءَ مَا جَهِلْتَ وَ إِیَّاکَ أَنْ تَسْأَلَهُمْ تَعَنُّتاً وَ تَجْرِبَهً وَ إِیَّاکَ أَنْ تَعْمَلَ بِرَأْیِکَ شَیْئاً وَ خُذْ بِالِاحْتِیَاطِ فِی جَمِیعِ مَا تَجِدُ إِلَیْهِ سَبِیلا؛ . بحار الانوار، ج2، ص60 2 .

15 پرسش از نیکان

رسول خدا صلی الله علیه و آله: سَلُوا أهلَ الشَّرفِ عَنِ العِلْمِ، فَإِنْ کانَ عِنْدَهُمْ عِلْمٌ فَاکتُبوُه فَإِنَّهُمْ لا یَکْذِبُونَ؛ . کنز العمال، ج10، ص247، ح29322.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: برای معرفت و علم پیدا کردن، از اهل شرافت سؤال نمایید و اگر آنان علمی داشتند آن را بنویسید، زیرا آنان دروغ نمی گویند.

16 اظهار ندانستن

رسول خدا صلی الله علیه و آله: یَا أَبَا ذَرٍّ إِذَا سُئِلْتَ عَنْ عِلْمٍ لَا تَعْلَمُهُ فَقُلْ لَا أَعْلَمُهُ تَنْجَ مِنْ تَبِعَتِهِ وَ لَا تُفْتِ بِمَا لَا عِلْمَ لَکَ بِهِ تَنْجُ مِنْ عَذَابِ اللهِ یَوْمَ الْقِیَامَه؛ . علامه طبرسی، مکارم الاخلاق، ص460.

اگر از تو دانش مربوط به امری را خواستند و تو نمی دانی، بگو: نمیدانم تا از پیآمد آن نجات پیدا کنی، و به آنچه علم نداری فتوا نده تا از عذاب خدا در روز قیامت رهایی یابی.

17 از صفات عالم

امام علی امیرالمؤمنین علیه السلام: لَا یَسْتَحْیِی الْعَالِمُ إِذَا سُئِلَ عَمَّا لَا یَعْلَمُ أَنْ یَقُولَ لا عِلْمَ لی بِهِ؛ . احمد بن محمد برقی، محاسن، ج1، ص328، ح664.

شخص آگاه و دانشمند، در صورتی که جواب پرسشی را نمی داند، از اظهار عدم علم شرم و حیا نمی کند.

18 بگو نمیدانم

امام صادق علیه السلام: إِذَا سُئِلَ الرَّجُلُ مِنْکُمْ عَمَّا لَا یَعْلَمُ، فَلْیَقُلْ لَا أَدْرِی، وَ لَا یَقُلْ اللهُ أَعْلَمُ، فَیُوقِعَ فِی قَلْبِ صَاحِبِهِ شَکّاً. وَ إِذَا قَالَ المَسْئُولُ لَا أَدْرِی، فَلَا یَتَّهِمُهُ السَّائِلُ؛ . الکافی، ج1، ص43.

اگر از یک نفر شما چیزی سؤال شد که نمی داند، بگوید: نمی دانم و نگوید: خدا آگاه تر است، زیرا در قلب مخاطب شما تردید و شک پدید می آید و در صورتی که شخص مورد سؤال، گفت نمی دانم پرسشگر او را به دریغ ورزیدن متهم نمیکند.

19 پاسخ پس از تحمل شنیدن

رُوِیَ أَنَّ أَعْرَابِیّاً أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ: إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ أَشْیَاءَ فَلَا تَغْضَبْ. قَالَ: سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ فَإِنْ کَانَ عِنْدِی أَجَبْتُکَ وَ إِلَّا سَأَلْتُ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ أَخْبِرْنَا... وَ عَنْ خَیْرِ بِقَاعِ الْأَرْضِ وَ عَنْ شَرِّهَا فَقَالَ: یَا أَعْرَابِیُّ هَذَا مَا سَمِعْتُ بِهِ وَ لَکِنْ یَأْتِینِی جَبْرَئِیلُ فَأَسْأَلُهُ... وَ خَیْرُ بِقَاعِ الْأَرْضِ المَسَاجِدُ وَ شَرُّهَا الْأَسْوَاقُ وَ هِیَ مَیَادِینُ إِبْلِیس...؛. بحارالانوار، ج9، ص281.

روایت شده که فردی از بادیه نشینان نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت: من از چیزهایی میخواهم سؤال نمایم، پس شما خشمگین مشو. حضرت فرمود: از آنچه به نظرت آمد پرسش کن، اگرمن از آن آگاه باشم پاسخ میدهم، وگرنه از جبرئیل سؤال میکنم. آن شخص گفت : ... از بهترین و بدترین نقطه زمین ما را آگاه نما. پیامبر صلی الله علیه و آله خطاب به آن اعرابی گفت: من چنین چیزی را نشنیده و از آن خبر ندارم، ولی جبرئیل نازل میشود و من از او میپرسم ... حضرت پس از دریافت جواب از جبرئیل فرمود: بهترین مکانها مساجد و بدترین آنها ، بازارها هستند که جولانگاه ابلیس است .

20 رعایت حق تقدم در پاسخ

وَ رُوِیَ أَنَّ أَنْصَارِیّاً جَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَسْأَلُهُ وَ جَاءَ رَجُلٌ مِنْ ثَقِیفٍ فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله : یَا أَخَا ثَقِیفٍ إِنَّ الأَن_ْصَارِیَّ قَدْ سَبَقَکَ بِالمَسْأَلَهِ فَاجْلِسْ کَیْمَا نَبْدَأَ بِحَاجَهِ الْأَن_ْصَارِیِّ قَبْلَ حَاجَتِکَ؛ . بحار الانوار، ج2، ص64.

روایت شده که یکی از انصار مدینه نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و سؤالی کرد. پس از آن نیز یک نفر از قبیله ثقیف آمد و درباره امری پرسید. حضرت خطاب به آن مرد ثقیفی فرمود: آن شخص انصاری زودتر از تو سؤال نمود. بنشین تا پیش از رفع نیاز تو، خواسته آن مرد انصاری را پاسخ گوییم.

21 اقناع مخاطب در پرسش

امام سجّاد علیه السلام: قَالَ سُئِلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام مَنْ أَفْصَحُ النَّاسِ قَالَ: المُجِیبُ المُسْکِتُ عِنْدَ بَدِیهَهِ السُّؤَالِ؛ . همان، ج2، ص56.

امام سجّاد علیه السلام نقل می فرماید: از علی بن أبی طالب علیه السلام درباره فصیح ترین مردم سؤال شد؟ آن حضرت فرمود: کسی است که در برابر سؤال ناگهانی، پاسخ ساکت کننده داشته باشد. (مخاطب را قانع کند).

22 ملاحظه فهم پرسش گر

عَنْ جَابِرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ شَیْ ءٍ فِی تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ فَأَجَابَنِی ثُمَّ سَأَلْتُهُ ثَانِیَهً فَأَجَابَنِی بِجَوَابٍ آخَرَ. فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ کُنْتَ أَجَبْتَ فِی هَذِهِ المَسْأَلَهِ بِجَوَابٍ غَیْرِ هَذَا قَبْلَ الیَوْمِ فَقَالَ لِی یَا جَابِرُ إِنَّ لِلْقُرْآنِ بَطْناً وَ لِلْبَطْنِ بَطْنٌ وَ لَهُ ظَهْرٌ وَ لِلظَّهْرِ ظَهْرٌ یَا جَابِرُ وَ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَبْعَدَ مِنْ عُقُولِ الرِّجَالِ مِنْ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ ... ؛ . بحارالانوار، ج89، صص91و 95.

جابر میگوید: از امام باقر علیه السلام تفسیر چیزی را از نظر قرآن پرسیدم که حضرت جواب داد و همان سؤال را دوباره پرسیدم که امام علیه السلام پاسخ دیگری داد. به حضرت عرض نمودم: جانم به فدایت، دیروز به این پرسش جواب دیگری اظهار داشتید؟ حضرت خطاب به من فرمود: قرآن، باطنی دارد و باطن آن هم باز بطن و سرّ دیگری دارد و باز قرآن، ظاهری دارد و ظاهر آن ظهور دیگری. ای جابر! هیچ چیزی از تفسیر قرآن، به خردها دورتر نیست.

23 آموزش به اهل حکمت در پاسخ

امام کاظم علیه السلام: فَإِنْ لَمْ أَجِدْ مَنْ یَعْقِلُ السُّؤَالَ عَنْهَا قَالَ: فَاغْتَنِمْ جَهْلَهُ عَنِ السُّؤَالِ؛ . بحارالانوار،ج1،ص155.

هشام بن حکم به امام کاظم علیه السلام عرض میکند: اگر شخص صاحب خردی که (معنای عمیق حکمت) را بفهمد و از آن سؤال نماید نیافتم چه کنم؟ امام علیه السلام فرمود: جهل (و عدم عمق نگری) او را غنیمت بشمار (حکمت را ضایع نکن و به او پاسخ نده).

24 ملاحظه درک مردم در پاسخ

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ لِی: قُلْ لِلْعَبَّاسِیِّ یَکُفَّ عَنِ الْکَلَامِ فِی التَّوْحِیدِ وَ غَیْرِهِ وَ یُکَلِّمَ النَّاسَ بِمَا یَعْرِفُونَ وَ یَکُفَّ عَمَّا یُنْکِرُونَ وَ إِذَا سَأَلُوکَ عَنِ التَّوْحِیدِ فَقُلْ کَمَا قَالَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ: {قل هو الله احد*الله الصمد*لم یلد و لم یولد*ولم یکن لهو کفوا احد}وَ إِذَا سَأَلُوکَ عَنِ الْکَیْفِیَّهِ فَقُلْ کَمَا قَالَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ:{لیس کمثله شی}(1)وَ إِذَا سَأَلُوکَ عَنِ السَّمْعِ، فَقُلْ کَمَا قَالَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ: {هو السمیع العلیم}(2)کَلِّمِ النَّاسَ بِمَا یَعْرِفُونَ؛ 1- شوری، آیه 11. 2- بقره، آیه 137 . بحارالانوار، ج2، ص70.

25 آگاهی و یاد گرفتن، هدف پرسش

امام علی امیرمؤمنان علیه السلام میفرمایند: لِسَائِلٍ سَأَلَهُ عَنْ مُعْضِلَهٍ: سَلْ تَفَقُّهاً وَ لَا تَسْأَلْ تَعَنُّتاً فَإِنَّ الجَاهِلَ المُتَعَلِّمَ شَبِیهٌ بِالعَالِمِ وَ إِنَّ العَالِمَ المُتَعَسِّفَ شَبِیهٌ بِالجَاهِلِ؛ . بحارالانوار، ج1، ص222؛ نهج البلاغه، حکمت 320.

آن حضرت به شخصی که از امر مشکلی سؤال کرد، فرمود: پرسش باید جهت فهمیدن و ژرف نگری باشد، نه برای به اشتباه و زحمت انداختن دیگران. همانا، انسانی که علم فرا میگیرد همچون شخص عالم است و عالمی که نسنجیده رفتار می کند، همانند جاهل است.

26 کسب آگاهی با سؤال

سَأَلَ ابْنُ الْکَوَّاءِ أَمِیرَ المُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ: کَمْ بَیْنَ مَوْضِعِ قَدَمِکَ إِلَی عَرْشِ رَبِّکَ؟ قَالَ : ... سَلْ مُتَعَلِّماً وَ لَا تَسْأَلْ مُتَعَنِّتاً مِنْ مَوْضِعِ قَدَمِی إِلَی عَرْشِ رَبِّی أَنْ یَقُولَ قَائِلٌ مُخْلِصاً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَه؛ . بحار الانوار، ج90، ص198.

ابن کوّاء از امیرالمؤمنین علیه السلام پرسید فاصله بین قدم شما تا عرش الهی چقدر است؟ حضرت فرمود: ... برای یادگرفتن و آگاهی سؤال نما، نه برای اشتباه و به مشقّت انداختن. فاصله از جایگاه پای من تا عرش پروردگارم، گفتن کلمه «لا إلهَ إلّا اللهُ» از سوی گوینده با اخلاص است.

27 از اهل بیت بپرسید

قال الصّادق علیه السلام: سَلُونَا نُعَلِّمْکُمْ وَ نُوقِفُکُمْ عَلَی قَوَارِعِ الْقُرْآنِ لِکُلِّ دَاءٍ؛ . بحارالانوار، ج89 ، ص203.

امام صادق علیه السلام: از ما سؤال بپرسید تا معارف را به شما یاد دهیم و شما را در برابر هرگونه بیماری (روحی و بدنی) و آسیب زننده ای (انسی و جنی) از آیات شفابخش و خنثی کننده شرور و خطرات آگاه سازیم.

28 پاسخ گفتن به هر پرسش

امام صادق علیه السلام: إِنَّ مَنْ أَجَابَ فِی کُلِّ مَا یُسْأَلُ عَنْهُ لَمَجْنُونٌ؛ . بحار الانوار، ج2، ص117.

هر کس، هر سؤالی را پاسخ دهد، دیوانه است.

• پیام حدیث

پاسخ دادن، به هر سؤال یعنی آگاهی داشتن به تمام علوم و فنون و چنین امری برای هیچ بشر عادی امکان پذیر نیست، گرچه دارای نبوغ باشد.

29 تناسب پرسش و پاسخ

عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ علیه السلام عَنْ مَسْأَلَهٍ، فَقُلْتُ: أَسْأَلُکَ عَنْهَا ثُمَّ یَسْأَلُکَ غَیْرِی فَتُجِیبُهُ بِغَیْرِ الجَوَابِ الَّذِی أَجَبْتَنِی بِهِ. فَقَالَ: إِنَّ الرَّجُلَ یَسْأَلُنِی عَنِ المَسْأَلَهِ یَزِیدُ فِیهَا الحَرْفَ فَأُعْطِیهِ عَلَی قَدْرِ مَا زَادَ وَ یَنْقُصُ الحَرْفَ فَأُعْطِیهِ عَلَی قَدْرِ مَا یَنْقُصُ؛ . بحارالانوار، ج2،ص238.

منصور بن حازم میگوید: از امام صادق علیه السلام درباره امری سؤال کردم و عرض نمودم: من دربارۀ موضوعی پرسیدم و شخص دیگری از همان امر پرسش مینماید و جواب شما به او غیر از پاسخ من است. امام علیه السلام فرمود: شخصی درباره موضوعی از من سؤال کرده و یک حرف زیاد یا کم میکند که من به اندازه زیادی یا کاهش یک حرف جواب بیشتر یا کمتر میدهم.

30 خردورزی در پرسش

امام علی امیرالمؤمنین علیه السلام سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی سَلُونِی عَمَّا شِئْتُم. فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ: حَدِّثْنَا یَا أَمِیرَ المُؤْمِنِینَ عَنِ الْبَلَاءِ. قَالَ: إِنَّکُمْ فِی زَمَانٍ إِذَا سَأَلَ سَائِلٌ فَلْیَعْقِلْ وَ إِذَا سُئِلَ مَسْئُولٌ فَلْیَثَّبَّتْ أَلَا وَ إِنَّ مِنْ وَرَائِکُمْ أُمُوراً... وَ کَانَتِ الدُّنْیَا بَلَاءً عَلَیْکُمْ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِی حَتَّی یَفْتَحَ اللهُ لِبَقِیَّهِ الْأَب_ْرَار؛ . همان، ج33، ص366.

امام علی علیه السلام در خطبه ای حاضران را مورد خطاب قرار داد و فرمود: آنچه می خواهید از من سؤال کنید… شخصی در آن جمع برخاست و خطاب به آن حضرت گفت: از بلایا و حوادث آینده برای ما سخن بگو. امام علیه السلام فرمود: شما در دورانی هستید که اگر پرسشگری سؤال کرد باید بیندیشد و تعقّل نماید و در صورتی که شخصی مورد پرسش قرار گرفت باید تأمّل و درنگ نماید. آگاه باشید! در پیش روی شما اموری وجود دارد و دنیا مایه گرفتاری شما و اهل بیت من خواهد بود تا اینکه خدا برای باقیمانده ابرار (امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف) گشایشی پدید آورد.

31 تأمل در پرسش

فَقُلْتُ یَابْنَ رَسُولِ اللهِ، أَ تَأْذَنُ فِی مَسْأَلَهٍ اخْتَلَجَ فِی صَدْرِی أَمْرُهَا لَیْلَتِی؟ قَالَ: سَلْ وَ إِنْ شَرَحْتَهَا فَلِی وَ إِنْ أَمْسَکْتَهَا فَلِی. فَصَحِّحْ نَظَرَکَ وَ تَثَبَّتْ فِی مَسْأَلَتِکَ وَ أَصْغِ إِلَی جَوَابِهَا سَمْعَکَ، وَ لَا تَسْأَلْ مَسْأَلَهَ تَعْنِیتٍ، وَ اعْتَنِ بِمَا تَعْتَنِی بِهِ، فَإِنَّ الْعَالِمَ وَ المُتَعَلِّمَ شَرِیکَانِ فِی الرُّشْدِ، مَأْمُورَانِ بِالنَّصِیحَهِ، مَنْهِیَّانِ عَنِ الْغِشِّ؛ . بحارالانوار، ج50،ص179.

راوی میگوید: به امام هادی علیه السلام عرض کردم آیا اجازه میدهید درباره امری که دیشب در ذهنم خطور نموده سؤال کنم؟ حضرت فرمود: پرسش نما، ولی اختیار پاسخ دادن یا خودداری از آن با من میباشد. تو باید فکر و نظر خود را اصلاح کرده در سؤال خود تأمّل و درنگ نمایی، به جواب آن گوش فرا دهی، برای به اشتباه انداختن پرسش نکنی و به آنچه برایت فایده دارد توجه داشته باشی، زیرا دانشمند و طالب دانش در امر رشد و کمال شریک هستند و موظف به خیرخواهی اند و از خیانت نهی شده اند.

امام امیرمؤمنان علی علیه السلام: مَن سَأَلَ إستَفادَ؛ . غررالحکم، معجم الفاظ غرر، واژه «سَئَلَ».

هر کس سؤال نماید، [از علم و تجربه دیگران] بهره می جوید.

33 گنجینه دانش و کلید آن

امام صادق علیه السلام: الْعِلْمُ خَزَائِنُ وَ المَفَاتِیحُ السُّؤَالُ فَاسْأَلُوا یَرْحَمُکُمُ اللهُ فَإِنَّهُ یُؤْجَرُ فِی الْعِلْمِ أَرْبَعَهٌ السَّائِلُ وَ المُتَکَلِّمُ وَ المُسْتَمِعُ وَ المُحِبُّ لَهُمْ؛ . بحارالانوار، ج1، ص196.

امام صادق علیه السلام از پدر بزگوار خود نقل میکند: علم، خزاینی دارد و کلیدهای آنها پرسش است. شما سؤال کنید تا مشمول رحمت خدا قرار گیرید، زیرا در پرتو علم چهار نفر از ثواب بهره مند می گردند: پرسشگر، گوینده (جواب دهنده)، شنونده و اشخاص علاقه مند به آنان.

35 پرسش برای شناخت امام

سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ الْبَاقِرَ علیه السلام بِمَ یُعْرَفُ الْإِمَامُ قَالَ بِخِصَالٍ أَوَّلُهَا نَصٌّ مِنَ اللهِ... وَ أَنْ یُسْأَلَ فَیُجِیبَ وَ أَنْ یُسْکَتَ عَنْهُ فَیَبْتَدِئَ وَ یُخْبِرَ النَّاسَ بِمَا یَکُونُ فِی غَدٍ... ؛ . بحارالانوار، ج25، ص141.

راوی میگوید: از امام باقر علیه السلام درباره راه شناخت امام معصوم پرسیدم. آن حضرت فرمود: از چند راه میتوان او را شناخت: اولین راه اینکه از جانب خدا برامامت او تصریح شده باشد؛ راه دیگر اینکه اگر از او [درباره معارف مسائل دین ...] سؤال شد جواب دهد [در پاسخ دادن صحیح در مانده نباشد] و چنانچه کسی [در دل] سؤال دارد، ولی آنرا طرح نکرد امام در جواب دادن پیش دستی نماید و نیز مردم را از آینده خود خبر دهد.

قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی الْیَقْطِینِیُّ لَمَّا اخْتَلَفَ النَّاسُ فِی أَمْرِ أَبِی الحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام جَمَعْتُ مِنْ مَسَائِلِهِ مِمَّا سُئِلَ عَنْهُ وَ أَجَابَ فِیهِ ثَمَانِیَهَ عَشَرَ أَلْفَ مَسْأَلَهٍ؛ . بحارالانور، ج49، ص99.

محمد بن عیسی ... میگوید: پس از اینکه مردم در امر امامت حضرت رضا علیه السلام دچار اختلاف گشتند [و بعضی امامت او را انکار کردند]، من 18 هزار سؤال و جواب از آن امام علیه السلام گرد آوردم.

37 پرسش از امور مشکل

رسول خدا صلی الله علیه و آله: یَا مُعَاذُ تَوَاضَعْ للَهِ یَرْفَعْکَ اللهُ وَ لَا تَقْضِیَنَّ إِلَّا بِعِلْمٍ فَإِنْ أَشْکَلَ عَلَیْکَ أَمْرٌ فَسَلْ وَ لَا تَسْتَحْیِ وَ اسْتَشِرْ... ؛ . بحارالانوار، ج21،ص407.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در حدیثی خطاب به معاذ [هنگام اعزام او برای تبلیغ در یمن] فرمود: فروتن باش تا خدا تو را عظمت بخشد و جز از روی علم داوری نکن و چنانچه امری برایت مشتبه و مشکل بود [حکم الهی آن را ندانستی] سؤال کن و خجالت نکش و اهل مشورت کردن باش.

38 پرسش از امور ضروری

امام علی امیرالمؤمنین علیه السلام: سَل عَمّا لابُدَّ لَکَ مِنْ عِلْمِهِ وَ لا تُعْذَرْ فی جَهْلِهِ؛ . غررالحکم، ح5595، معجم الفاظ غرر، واژه «سَئَلَ».

درباره چیزهایی سؤال کنید که ناچار از دانستن آنها هستید و در صورت جهل به آنها عذرتان پذیرفته نیست.

40 پرسش از امور سودمند

قَالَ: کُنَّا عِنْدَهُ فَارْتَعَدَتِ السَّمَاءُ فَقَالَ: هُوَ سُبْحَانَ مَنْ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ المَلائِکَهُ مِنْ خِیفَتِهِ. فَقَالَ لَهُ أَبُو بَصِیرٍ: جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ لِلرَّعْدِ؟ کَلَاماً؟ فَقَالَ: یَا أَبَا مُحَمَّدٍ، سَلْ عَمَّا یَعْنِیکَ وَ دَعْ مَا لَا یَعْنِیکَ؛ . بحارالانوار، ج1، ص218.

راوی میگوید: نزد امام صادق علیه السلام بودیم که از آسمان صدای رعد و برق آمد و حضرت فرمود: پاک و منزه است خدایی که رعد و برق و فرشتگان با خوف و خشیّت او را تسبیح میگویند. [در این هنگام] ابوبصیر گفت: جانم فدایت، آیا رعد و برق سخن میگوید؟ حضرت خطاب به او فرمود: از چیزی سؤال کن که برایت فایده دارد و آنچه برای تو فایده ندارد رها کن.

«منابع»

قرآن کریم

1.سیدرضی، نهج البلاغه، انتشارات فیض الاسلام، تهران، 1379.

2.کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، چاپ ششم، 1375 ه_.ش.

3.برقی، احمدبن محمد، المحاسن، تحقیق: سیدمهدی رجایی، ناشر معاونت فرهنگی مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام، قم، چاپ اول، 1413ق.

4.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بیتا.

5.طبرسی، ابومنصور احمد بن علی، الاحتجاج، مطبعه نعمان، النجف الاشرف، 1386ق.